پاسخ اجمالی:
«صحیفه النّبی»، «صحیفه علی»، «کتاب علی»، «کتاب نبی» و یا «الجامعه» همه مصداق یک چیز هستند و با «مصحف علی» تفاوت اساسی دارد؛ زیرا مراد از «صحیفه» و یا «الجامعه» مجموعه ای از احادیث است که منشاء بسیاری از احکام و یک کتاب فقهی و حقوقی می باشد. امّا «مصحف علی(ع)» همان قرآن به کتابت علی(ع) می باشد که از نظر تعداد آیات و سوره ها همانند قرآن موجود در میان مسلمین می باشد، مگر اینکه بر اساس ترتیب نزول تنظیم شده و مشتمل بر تفسیر، تاویل، و توضیحاتی است که در فهم قرآن تأثير به سزايى دارد.
پاسخ تفصیلی:
در منابع حدیثی شیعه اطلاعاتی درباره «مصحف علی(علیه السلام)» و میراث حدیثی و علمی پیامبر(صلی الله علیه و آله) که به ایشان رسیده، ارائه شده است. در روایات شیعه از قرآن کتابت شده به دست حضرت علی(علیه السلام) با عنوان «مصحف» و از میراث علمی حدیثی ایشان با عناوین «صحیفه النّبی»، «صحیفه علی»، «کتاب علی»، «کتاب نبی» و یا «الجامعه» یاد می شود. بعضی از مخالفان کینه توز شیعه با سوء استفاده از تشابه الفاظ «مصحف علی» و «صحیفه علی» و با سرایت دادن خصوصیات میراث حدیثی و علمی ایشان(صحیفه علی) به «مصحف علی» چنین القاء می کنند که شیعیان قرآنی متفاوت از همه مسلمین دارند.
حقیقت «صحیفه علی»؟
طبق روایات شیعه و سنی «صیحفه» حضرت علی(علیه السلام) با «مصحف» حضرت علی(علیه السلام) تفاوت اساسی دارد. آنچه از احاديث شیعه و سنّی به دست می آید این است که حضرت «صحيفه اي روایی» غیر از «مصحف» داشته است؛ در برخی روایات آن را بسیار مفصّل و در بابهای مختلف فقه، حقوقی، اخلاقی، اعتقادی و اخبار اهل بیت، و در برخی دیگر از روایات آن را كتابي مختصر و طومارمانند معرفی کرده اند.
از علی(علیه السلام) چنین نقل شده است که فرمود: «وَرِثْتُ عَنْ رَسُولِ اللَّهِ كِتَابَيْنِ، كِتَابَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ كِتَاباً فِي قِرَابِ سَيْفِي»؛ (از رسول خدا(صلی الله علیه و آله) دو كتاب به ارث بردم: كتاب خداوند متعال و كتابی كه در غلاف شمشیر من است). به آن حضرت عرض شد: ای امیرمؤمنان! كتابی كه در غلاف شمشیر شماست، چیست؟ «قَالَ مَنْ قَتَلَ غَيْرَ قَاتِلِهِ أَوْ ضَرَبَ غَيْرَ ضَارِبِهِ فَعَلَيْهِ لَعْنَةُ اللَّه»(1)؛ (فرمودند: هر كس غیر از كسی كه قصد جانش را كرده باشد، بكشد یا غیر از زننده خود را بزند، از رحمت خداوند دور باد).
این روایت صراحت دارد که حضرت علی(علیه السلام) دو نوع کتاب از رسول خدا(صلی الله علیه و آله) به ارث برده است:
1. کتابی که از جانب خداوند نازل شده است.
2. کتابی طومارمانند که حاوی بعضی از احکامی فقهی مثل کشتن فرد بی گناه می باشد.
ابوالعباس نجاشی(ره) نیز به اسناد خود از محمد بن عذافر صیرفی درباره صحیفه حضرت علی(علیه السلام) چنین می آورد: «... كُنْتُ مَعَ الْحَكَمِ بْنِ عُتَيْبَةَ عِنْدَ أَبِي جَعْفَرٍ(عَلَيْهِ السَّلَامُ ) فَجَعَلَ يَسْأَلُهُ وَ كَانَ أَبُو جَعْفَرٍ(عَلَيْهِ السَّلَامُ) لَهُ مُكَرَّماً فَاخْتَلَفَا فِي شَيْءٍ فَقَالَ أَبُو جَعْفَرٍ(عَلَيْهِ السَّلَامُ): يابَنِي قُم! فَأَخْرَج كِتَابَ عَلِيٍّ فَأَخْرَجَ كِتَاباً مَدْرُوجاً عَظِيماً وَ فَتَحَهُ (فَفَتَحَهُ) وَ جَعَلَ يَنْظُرُ حَتَّى أَخْرُجَ الْمَسْأَلَةِ، فَقَالَ أَبُو جَعْفَرٍ(عَلَيْهِ السَّلَامُ): هَذَا خَطُّ عَلِيٍّ(عَلَيْهِ السَّلَامُ) وَ إِمْلَاءُ رَسُولِ اللَّهِ(صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) وَ أَقْبَلَ عَلَى الْحُكْمِ وَ قَالٍ: يَا أَبَا مُحَمَّدٍ! اذْهَبْ أَنْتَ وَ سَلَمَة وَ أَبُو الْمِقْدَامِ حَيْثُ شِئْتُمْ يَمِيناً وَ شِمَالًا فَوَ اللَّهِ لَا تَجِدُونَ الْعِلْمِ أَوْثَقَ مِنْهُ عِنْدَ قَوْمٍ كَانَ يُنْزَلْ عَلَيْهِمْ جَبْرَئِيلَ عَلَيْهِ السَّلَامُ»(2)؛ (من و حكم بن عتیبه نزد امام باقر(علیه السلام ) بودیم. وی شروع به سؤال كردن از حضرت نمود. او در نزد امام باقر(علیه السلام) از احترام خاصی برخوردار بود. در ضمن صحبت درباره مسألهای به اختلاف رسیدند. حضرت باقر(علیه السلام) به فرزندش فرمودند: آن كتاب بزرگ و درهم پیچیده را بیاور. سپس در آن نگریستند تا جواب مسأله را دریافتند. بعد فرمودند: این خط علی(علیه السلام) و املای رسولالله(صلی الله علیه و آله) است و رو به سوی حكم كردند و فرمودند: ای ابا محمد! تو، سلمه و ابوالمقدام به شرق و غرب عالم به هر كجا كه میخواهید، بروید. به خدا قسم! علمی را محكمتر و مطمئنتر از علم قومی كه جبرئیل(ع) برایشان نازل میكند نخواهید یافت). در این روایت از کتابی بزرگ و در هم پیچیده خبر داده شده است که حتّی امام باقر جواب مشکلات علمی را با آن می داد.
ابوالفرج اصفهانی از علمای اهل سنت نیز در باره صحیفه حضرت علی (علیه السلام) چنین می نگارد: «امام جعفربن محمد، زمانیکه محمد بن عبد الله بن حسن را می دید، اشک در چشمانش حلقه می زد، سپس می فرمود: فدایش بشوم، مردم درباره او می گویند این همان مهدی است، در حالیکه کشته خواهد شد، و این مطلب که او از خلفاء این امت است، در کتاب علی موجود نمی باشد»(3). طبق این روایت در صحیفه علی(علیه السلام) اخبار آینده و سرنوشت اهل بیت نیز وجود دارد.
ابن ادریس شافعی صحاب کتاب «الامّ» درباره پوشیدن خفین(کفش رو بسته) به جای نعلین(کفش رو باز مثل دمپایی) توسط مُحرِم در حج، از سعید بن سالم از جریج از عطا نقل می کند که عطا در صحیفه حضرت علی(علیه السلام) چنین دیده است که: «هر کس نعلین پیدا نکرد می تواند خفین بپوشد». جریح در این روایت سوال کرده که آیا عطا یقین دارد که آن کتاب علی بود؟ عطا می گوید: شک ندارم که کتاب علی بود: «أخبرنا سَعِيدُ بن سَالِمٍ عن بن جُرَيْجٍ عن عَطَاءٍ، قال في كِتَابِ عَلِيٍّ (رضي اللَّهُ عنه)، من لم يَجِدْ نَعْلَيْنِ وَ وَجَدَ خُفَّيْنِ فَلْيَلْبَسْهُمَا، قُلْت أَتَتَيَقَّنُ بِأَنَّهُ كِتَابُ عَلِيٍّ، قال ما أَشُكُّ أَنَّهُ كِتَابُهُ»(4).
عبد الرزاق صنعانی از دیگر علمای اهل سنت درباره حکم ملخ و ماهی از کتاب حضرت علی(علیه السلام) چنین می آورد: « ... فِي كِتَابِ عَلِيٍّ الْجَرَادُ وَ الْحِيتَانِ ذَكِيٌ»(5)؛ ( در کتاب حضرت علی(علیه السلام) ملخ و ماهی پاک هستند). از این روایات چنین بر می آید که در کتاب علی(علیه السلام) احکام تمام ابواب فقهی موجود بوده و بعضی از بزرگان صدر اسلام آن را دیده اند.
از مجموع این روایات چنین به دست می آید حضرت علی(علیه السلام) کتاب و صحیفه ای با املای رسول خدا(صلی الله علیه و آله) و تحریر خود غیر از «مصحف شریف» داشته که آن را برای امامان معصوم(علیهم السلام) به ارث گذاشته است. این مجموعه حاوی مطالب بسیار ارزشمند در موضوعات مختلف فقهی، اخبار اهل بیت، اخلاقی و... بوده است.
حقیقت «مصحف علی»؟
مصحف از ریشه «صحف» می باشد و به مجموعه اوراقی که در دو میان جلد جمع آوری شده گفته می شود.(6) این اصطلاح در صدر اسلام بیش از هر کتابی در باره قرآن رایج شد.(7) «مصحف علی» نیز همان کتاب خداست که به دست علی(علیه السلام) کتابت و گردآوری شده است. آیات کتاب خدا بعد از نزول نزول توسط عدّه ای از صحابه کتابت می شد. علی(علیه السلام) نزدیکترین یار رسول خدا(خدا صلی الله علیه و آله) و از کاتبان اصلی قرآن بود. بر اساس علم تام و کاملی که نزد آن حضرت به قرآن وجود داشت، رسول(خدا صلی الله علیه و آله) در واپسین روز های حیات پربرکت خویش به ایشان تاکید فرمود که از جمع آوری قرآن غفلت نورزد. حضرت علی(علیه السلام) نیز بعد از رحلت نبی مکرم اسلام(صلی الله علیه و آله) از خانه خویش بیرون نرفت مگر اینکه قرآن را به صورت کامل جمع آوری نمود.
امام صادق(علیه السلام) می فرماید که رسول خدا به علی(علیه السلام) فرمود: (اى على! این قرآن در کنار بستر من، میان صحیفه ها و حریر و کاغذها قرار دارد، قرآن را جمع کنید و آن را آنگونه که یهودیان، تورات خود را از بین بردند، ضایع نکنید)؛ «... يَا عَلِيُّ الْقُرْآنُ خَلْفَ فِرَاشِي فِي الْمُصْحَفِ وَ الْحَرِيرِ وَ الْقَرَاطِيسِ فَخُذُوهُ وَ اجْمَعُوهُ وَ لَا تُضَيِّعُوهُ كَمَا ضَيَّعَتِ الْيَهُودُ التَّوْرَاة...».(8)
ذهبی عالم سر شناس اهل سنت نیز در این باره چنین می نگارد: (محمد ابن سیرین گفته است که وقتی رسول خدا(صلی الله علیه وآله) از دنیا رفت، علی در بیعت ابو بکر تاخیر کرد، پس ابوبکر گفت: آیا از خلافت من ناراضی هستی؟ گفت: نه ولی من قسم خورده بودم که عبا به دوش نگیرم مگر برای نماز تا اینکه همه قرآن را جمع کنم. پس چنین گمان کرده اند که وی این کتاب را بر طبق نزول آیات جمع کرده است. ابن سیرین گفته: اگر به این کتاب دست می یافتم، [تمام] علم در آن بود)؛ «...لَمَّا تُوُفِّيَ رَسُولِ اللَّهِ(صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَ آله) أَبْطَأَ عَلِيٌَّ عَنْ بَيْعَةِ أَبِي بَكْرٍ، فَلَقِيَهُ أَبُو بَكْرٍ فَقَالَ: أُكْرِهَتْ إمارتي فَقَالَ: لَا، وَ لَكِنَّ آلَيْتُ لَا أَرْتَدِيَ بِرِدَائِي إِلَّا إِلَى الصَّلَاةِ، حَتَّى أَجْمَعَ الْقُرْآنِ، فَزَعَمُوا أَنَّهُ كَتَبَهُ عَلَى تَنْزِيلِهِ فَقَالَ مُحَمَّدٍ: لَوْ أَصَبْتُ ذَلِكَ الْكِتَابُ كَانَ فِيهِ الْعِلْمُ».(9)
ایشان بعد از نبی مکرم اسلام(صلی الله علیه و آله) پیش از همه صحابه، قرآن را به صورت کامل جمع آوری نمود و آن را بر صحابه عرض داشت؛ لكن به دلايلى مورد استقبال و پذيرش دستگاه رسمى خلافت واقع نشد و حضرت آن را به خانه بر گرداند و به دست امامان بعد از خودش سپرد.(10)
بر اساس آنچه یاد شده «صحیفه» حضرت یا همان «الجامعه» با «مصحف» علی، تفاوتی اساسی دارد، زیرا صحیفه حضرت کتاب روایی و فقهی است که حضرت از رسول خدا(صلی الله علیه و آله) به ارث برده است امّا «مصحف علی(ع)» همان قرآن به کتابت علی(ع) می باشد که از نظر تعداد آیات و سوره ها همانند قرآن موجود در میان مسلمین می باشد، مگر اینکه بر اساس ترتیب نزول تنظیم شده و مشتمل بر تفسیر، تاویل، و توضیحاتی است که در فهم قرآن تأثير به سزايى دارد.
تا کنون هیچ نظری برای این مطلب درج نشده است.