آیین رحمت - معارف اسلامی و پاسخ به شبهات کلامی

«ذِکر» به معنى آگاهى و اطلاع است و«اهل ذکر» مفهوم وسیعى دارد که همه آگاهان و اهل اطلاع را در زمینه هاى مختلف شامل مى شود. لذا «قرآن مجید» و شخص پیامبر(ص) مصداق روشن«ذکر» اند. به این ترتیب امامان معصوم که اهل بیت او و وارث علم او هستند، روشن ترین مصداق«اهل الذکر» هستند. همچنان که در بسیارى از تفاسیر و کتابهای اهل سنت، از ابن عباس نقل شده که: اهل ذکر محمّد و على و فاطمه و حسن و حسین(ع) هستند. و این معنا منافاتى با عمومیت مفهوم آیه و همچنین شأن نزول آن ندارد.

خداى متعال در آیه 43 سوره «نحل» مى فرماید: (اگر این موضوع را نمى دانید بروید و از اهل اطلاع بپرسید)؛ «فَسْئَلُوا أَهْلَ الذِّکْرِ إِنْ کُنْتُمْ لاتَعْلَمُونَ».
«ذِکر» به معنى آگاهى و اطلاع است و «اهل ذکر» مفهوم وسیعى دارد که همه آگاهان و اهل اطلاع را در زمینه هاى مختلف، شامل مى شود، و اگر بسیارى از مفسرین «اهل ذکر» را در اینجا به معنى علماى اهل کتاب تفسیر کرده اند نه به این معنى است که، اهل ذکر مفهوم محدودى داشته باشد، بلکه در واقع از قبیل تطبیق کلى بر مصداق است.
در روایات متعددى که از ناحیه اهل بیت(علیهم السلام) وارد شده، مى خوانیم: اهل ذکر امامان(علیهم السلام) هستند، از جمله در روایتى از امام على بن موسى الرضا(علیه السلام) که در پاسخ سؤال از آیه فوق فرمود: «نَحْنُ أَهْلُ الذِّکْرِ وَ نَحْنُ الْمَسْئُولُونَ»؛ (ما اهل ذکریم، و از ما باید سؤال شود).(1)
و در روایت دیگرى امام باقر(علیه السلام) در تفسیر همین آیه فرمود: «الذِّکْرُ الْقُرْآنُ، وَ آلُ الرَّسُولِ أَهْلُ الذِّکْرِ، وَ هُمُ الْمَسْئُولُونَ»؛ (ذکر، قرآن است، و اهل بیت پیامبر(صلى الله علیه وآله) اهل ذکرند، و از آنها باید سؤال کرد).(2)
در بعضى دیگر مى خوانیم: «ذکر» شخص پیامبر(صلى الله علیه وآله) است و اهل بیت او «اهل الذکر» هستند.(3)
روایات متعدد دیگرى نیز به همین مضمون رسیده.
در بسیارى از تفاسیر و کتب اهل سنت، نیز روایاتى به همین مضمون مى خوانیم از جمله در تفسیرهاى دوازده گانه معروف اهل سنت از «ابن عباس» در ذیل آیه فوق چنین نقل شده که: «هُوَ مُحَمَّدٌ وَ عَلِىٌّ وَ فاطِمَةُ وَ الْحَسَنُ وَ الْحُسَیْنُ(علیهم السلام) هُمْ أَهْلُ الذِّکْرِ وَالْعِلْمِ وَ الْعَقْلِ وَ الْبَیانِ»؛ (اینان محمّد و على و فاطمه و حسن و حسین(علیهم السلام) هستند آنها اهل ذکر، و اهل علم و عقل و بیان اند).
این نخستین بار نیست ما در روایاتى که در تفسیر آیات قرآن وارد شده، بیان مصداق هاى معینى را مى بینیم که مفهوم وسیع آیه را هرگز محدود نمى کند.
و همان گونه که گفتیم: «ذکر» به معنى هر گونه آگاهى و یاد آورى و اطلاع است، و «اهل الذکر»، آگاهان و مطلعین را در همه زمینه ها در بر مى گیرد.
ولى، از آنجا که قرآن مجید نمونه بارز یادآورى و علم و آگاهى است به آن «ذکر» اطلاق شده و همچنین شخص پیامبر(صلى الله علیه وآله) نیز مصداق روشن «ذکر» است.
به همین ترتیب امامان معصوم که اهل بیت او و وارث علم او هستند، روشنترین مصداق «اهل الذکر» اند.
ولى، قبول این مسأله هیچگونه منافاتى با عمومیت مفهوم آیه و همچنین مورد نزول آن ـ که دانشمندان اهل کتاب اند ـ ندارد، و به همین دلیل علماى اصول و فقهاى ما در مباحث مربوط به «اجتهاد و تقلید» و پیروى ناآگاهان در مسائل دینى از آگاهان و مجتهدین به این آیه استدلال کرده اند.(4)