آیین رحمت - معارف اسلامی و پاسخ به شبهات کلامی

منظور از «دخان مبین» که در سوره ی دخان بیان شده، همان دود غلیظى است که در پایان جهان و در آستانه قیامت، صفحه آسمان را مى پوشاند و نشانه فرا رسیدن لحظات آخر دنیا و سرآغاز عذاب اَلیم الهى براى ظالمان و مفسدان است.

در این که منظور از «دخان» ـ که در آیه 10 سوره دخان به عنوان نشانه اى از عذاب الهى مطرح شده ـ در میان مفسران دو نظریه عمده وجود دارد:
1 ـ اشاره به مجازاتى است که کفار «قریش»، در عصر پیامبر(صلى الله علیه وآله) به آن مبتلا شدند؛ زیرا حضرت، در حق آنها نفرین کرد و عرضه داشت: «أَللّهُمَّ سِنِیْنَ کَسِنِّی یُوسُفُ!»؛ (خداوندا! سال هاى قحطى و خشکى را، همانند سال هاى زمان یوسف، دامن گیر آنها کن!). (1)
بعد از این ماجرا، چنان قحط سالى در محیط مکّه رخ داد که وقتى از گرسنگى و تشنگى، به آسمان نگاه مى کردند، گوئى در میان آنها و آسمان، دود و دخانى وجود داشت، زندگى آن قدر بر آنان سخت شد که مردارها و استخوان هاى حیوانات مرده را مى خوردند. خدمت پیامبر(صلى الله علیه وآله) آمدند و گفتند: اى محمّد! تو به ما دستور صله رحم مى دهى، در حالى که خویشاوندان تو در این ماجرا نابود شدند، اگر این عذاب از ما برطرف گردد، ما ایمان خواهیم آورد.
پیامبر(صلى الله علیه وآله) در حق آنها دعا کرد، فراوانى و نعمت نصیبشان شد و بلا و عذاب برطرف گردید، اما از این ماجرا عبرت نگرفتند و باز به کفر برگشتند. (2)
اگر این تفسیر را بپذیریم لازمه اش این است، دخانى در حقیقت وجود نداشته، بلکه آسمان در نظر مردمِ گرسنه و تشنه، تیره و تار جلوه مى کند، بنابراین ذکر «دخان» در اینجا جنبه مجازى دارد و اشاره به آن حالتِ سخت و دردناک است.
بعضى گفته اند: اصولاً در ادبیاتِ عرب «دخان» کنایه از شر و بلاى فراگیر است. (3)
بعضى دیگر معتقدند، به هنگامِ خشکسالى و کمىِ باران، گرد و غبارِ تیره و تارى معمولاً صفحه آسمان را مى پوشاند، که از آن در اینجا تعبیر به «دخان» شده است؛ زیرا باران است که گرد و غبارها را فرو مى نشاند و هوا را صاف مى کند. (4)
با تمام این اوصاف، ذکرِ کلمه «دخان» طبق این تفسیر، جنبه مجازى خواهد داشت.
2 ـ منظور از «دخان مبین»، همان دود غلیظى است که در پایان جهان و در آستانه قیامت، صفحه آسمان را مى پوشاند و نشانه فرا رسیدن لحظات آخر دنیا و سرآغاز عذاب اَلیم الهى براى ظالمان و مفسدان است.
در اینجا، این گروهِ ستمگر از خواب غفلت بیدار مى شوند و تقاضاى رفع عذاب و بازگشت به زندگى عادى دنیا مى کنند، که دست رد به سینه آنها زده مى شود.
مطابق این تفسیر،«دخان» معنى حقیقى خود را دارد، تنها مشکلى که این تفسیر دارد، این است که با جمله: «إِنّا کاشِفُوا الْعَذابِ قَلِیلاً إِنَّکُمْ عائِدُونَ»؛ (ما کمى عذاب را برطرف مى سازیم اما شما بار دیگر باز مى گردید)، (5) سازگار نیست؛ چرا که در پایانِ جهان یا در قیامت، مجازات الهى تخفیف نمى یابد، تا مردم به حالت کفر و گناه بازگردند.
اما اگر این جمله را به صورتِ یک «قضیه شرطیه» معنى کنیم، هر چند کمى مخالف ظاهر است، مشکل برطرف مى شود؛ زیرا مفهومِ آیه چنین مى شود: «هر گاه ما کمى عذاب را از اینها برطرف کنیم، باز راه نخست را پیش مى گیرند» که در حقیقت، شبیه آیه 28 سوره «انعام» است: «وَ لَوْ رُدُّوا لَعادُوا لِما نُهُوا عَنْهُ»؛ (اگر آنها به دنیا بازگردند، باز اعمالى را که از آن نهى شدند، تکرار مى کنند).
شاهد دیگر براى تفسیر دوم، روایاتى است که از شخص پیامبر اسلام(صلى الله علیه وآله) نقل شده که «دخان» را تفسیر به دودى کرده، که در آستانه رستاخیز جهان را فرا مى گیرد، مانند روایتى که «حذیفه بن یمان»، نقل مى کند، که چهار چیز را از نشانه هاىِ نزدیک شدنِ قیامت ذکر فرمود:
اول، ظهورِ «دجّال» و دیگر، نزولِ «عیسى»، و سوم، آتشى که از قعر سرزمین «عدن» برمى خیزد و «دود».
«حذیفه» سؤال مى کند: «یا رَسُولَ اللّهِ(صلى الله علیه وآله) وَ مَا الدُخانُ فَتَلا رَسُولُ اللّهِ(صلى الله علیه وآله) فَارْتَقِبْ یَوْمَ تَأْتِى السَّماءُ بِدُخان مُبِیْن، یَمْلَأُ ما بَیْنَ الْمَشْرِقِ وَ الْمَغْرِبِ، یَمْکُثُ أَرْبَعِینَ یَوْماً وَ لَیْلَةً، اَمَّا الْمُؤْمِنُ فَیُصِیْبُهُ مِنْهُ کَهَیْئَةِ الزَّکْمَةِ، وَ اَمَّا الْکافِرُ بِمَنْزَلَةِ السَّکْرانِ یَخْرُجُ مِنْ مِنْخَرَیْهِ وَ اُذُنَیْهِ وَ دُبُرِهِ»؛ (اى رسول خدا! منظور از این دخان چیست؟ پیامبر(صلى الله علیه وآله) در پاسخ، آیه شریفه «فَارْتَقِبْ یَوْمَ تَأْتِی السَّماءُ بِدُخان مُبِین» را تلاوت فرمود، سپس افزود: دودى است که میان مشرق و مغرب را پر مى کند و چهل شبانه روز باقى مى ماند، اما مؤمن، حالتى شبیهِ زکام به او دست مى دهد، و اما کافر، شبیهِ مست خواهد شد، و دود از بینى و گوش ها و پشت او بیرون مى آید). (6)
از مجموعِ آنچه گفته شد، نتیجه مى گیریم که تفسیر دوم مناسب تر است.(7)