پاسخ اجمالی:
براى تحصيل خشوع و حضور قلب در دعا و نماز و ساير عبادات، به امور ذيل توصيه مى شود: 1. به دست آوردن شناخت و معرفت درباره خدا؛ 2. عدم توجّه به كارهاى پراكنده و مختلف؛ 3. انتخاب محل و مكان مخصوص نماز و دعا؛ 4. پرهيز از گناه؛ 5. آشنايى با معناى نماز و دعا و فلسفه افعال و اذكار آن؛ 6. انجام مستحبّات نماز و آداب مخصوص عبادت و دعا؛ 7. مراقبت، تمرين، استمرار و پى گيرى زياد؛ 8. تغيير مُجاز، در شكل ظاهرى در عباداتى كه جنبه تكرارى دارد؛ 9. پرهيز از غذاهاى شبهه ناك؛ 10. درخواست نعمت بزرگ حضور قلب از خدا.
پاسخ تفصیلی:
بى شك روح دعا و نماز، به حضور قلب است و بدون آن، آثار مهمّ تربيتى و خودسازى و نورانيّت و صفاى روح، كمتر به دست مى آيد و اين جاى ترديد نيست. آنچه مهمّ است و بايد به آن توجّه جدّى شود پيداكردن راههاى تحصيل اين امر مهم است. چون بسيارند كسانى كه اشتياق فراوان براى كسب حضور قلب و خضوع در نماز و دعا دارند، امّا هرچه مى كوشند، توفيق آن را نمى يابند.
براى تحصيل خشوع و حضور قلب در دعا و نماز و ساير عبادات، به امور ذيل توصيه مى شود:
1. به دست آوردن شناخت و معرفتى كه دنيا را در نظر انسان كوچك و خدا را در نظر انسان بزرگ كند، تا هيچ كار دنيوى نتواند به هنگام راز و نياز با معبود، نظر او را به خود جلب و از خدا منصرف سازد.
2. توجّه به كارهاى پراكنده و مختلف، معمولًا مانع تمركز حواس است و هر قدر انسان، توفيق پيدا كند كه مشغله هاى تشويش آور و پراكنده را كم كند، به حضور قلب در عبادات خود، كمك كرده است.
3. انتخاب محل و مكان نماز و دعا و ساير عبادات نيز در اين امر، اثر بسيار دارد. به همين دليل، نماز خواندن در برابر اشياء و چيزهايى كه ذهن انسان را به خود مشغول مى دارد مكروه است و همچنين در برابر درهاى باز و محلّ عبور و مرور مردم و در مقابل آينه و عكس و مانند آن. به همين دليل، مساجد و معابد مسلمين هر قدر ساده تر و خالى از زرق و برق و تشريفات باشد، بهتر است. چرا كه به حضور قلب كمك مى كند.
4. پرهيز از گناه عامل مؤثّر ديگرى است. زيرا گناه آينه قلب را مكدّر ساخته، مانع آن مى شود كه جمال محبوب حقيقى در آن منعكس گردد، و با حجابى كه به وجود مى آيد انسانِ دعاكننده، يا نمازگزار، خويشتن را در محضر او نمى بيند. به همين دليل، قبل از هر نماز و دعا بايد از گناهان توبه كرد و خود را به خدا سپرد. توجّه به اذكارى كه در مقدّمه نماز آمده است بسيار مؤثّر است.
5. آشنايى با معناى نماز و دعا و فلسفه افعال و اذكار آن، عامل بسيار مهمّ ديگرى براى حضور قلب است. چراكه وقتى انسان معانى و فلسفه هاى عبادات را بداند و به آن توجّه كند، راه حضور قلب براى او هموار مى شود.
6. انجام مستحبّات نماز و آداب مخصوص عبادت و دعا، چه در مقدّمات و چه در اصل نماز نيز، كمك مؤثّرى به اين امر مى كند.
7. از همه اينها گذشته، اين كار، مانند هر كار ديگر، نياز به مراقبت، تمرين، استمرار و پى گيرى زياد دارد. بسيار مى شود انسان در آغاز كار تنها در يك، يا چند لحظه كوتاه، قدرت تمركز فكر و حضور قلب پيدا مى كند، امّا با ادامه اين كار و پى گيرى و تداوم، چنان قدرتى در نفس او پيدا مى شود كه مى تواند به هنگام نماز و دعا، دريچه هاى فكر خود را بر غير معبود، مطلقاً ببندد و خود را در حضور او ببيند و با او به راز و نياز بپردازد.
بنابراين، به همه - مخصوصاً جوانان - توصيه مى كنيم كه از پرت شدن حواس و عدم حضور قلب در عبادات خود، رنجيده و مأيوس نشوند، راه را ادامه دهند، إن شاءَ اللَّه پيروز خواهند شد.
8. در عباداتى كه جنبه تكرارى دارد، مانند نماز، تغيير شكل ظاهرى آن نيز در حضور قلب بسيار مؤثّر است. [البته در موارد مجاز]. مثلًا سوره هايى را كه در نماز بعد از حمد مى خواند، تغيير دهد. در بعضى از ركوع و سجودها ذكر «سُبْحانَ اللَّهِ» و در بعضى ذكر كبير «سُبْحانَ رَبِّىَ الْعَظيمِ وَ بِحَمْدِهِ» و «سُبْحانَ رَبِّىَ الْأَعْلى وَ بِحَمْدِهِ» بخواند. در نماز دعاهاى قنوت را عوض كند. اگر دعاى كميل می خواند، گاه آن را به صورت عادى، گاه ترتيل، گاه با صوت بخواند. به هنگام خواندن نماز و دعا خود را در دل و ذهن خود در مناطق و حرمهاى مكّه و مدينه و غير آن ببيند.
تجربه نشان داده اين تغيير صورت، كمك زيادى به تمركز فكر و حضور قلب مى كند.
9. پرهيز از غذاهاى شبهه ناك نيز در اين امر بسيار مؤثّر است.
10. از همه اينها گذشته، بايد با تمام وجود، نعمت بزرگ حضور قلب را در دعا و نماز و زيارت از خدا خواست؛ او كريم و رحيم است و جوينده را نااميد بر نمى گرداند.
چنین شنیدم که لطفِ یزدان به رویِ جوینده در نبندد
تا کنون هیچ نظری برای این مطلب درج نشده است.