آیین رحمت - معارف اسلامی و پاسخ به شبهات کلامی

وحدت حق و حقیقت، از جمله مفاهیمی است که اسلام مطرح کرده و حق به معنی مطابقت عقیده یا عمل با واقع است. حال در صورتی که حق یکی است و در اسلام متجلی شده، ثمره بحث و آزادی تفکر چیست؟ در واقع خداوند انسان را به پیروی از دینی دعوت می کند که مطابق با فطرت است؛ فطرتی که بر پذیرش حق بنا شده، در حالی که عقل نیز آن را می پذیرد. در واقع آزادی تفکر به معنی مخالفت انسان با پیروی از عقل و فطرت نیست، بلکه اسلام علاوه بر دعوت به آزادی تفکر، در جهت تبیین حق نیز تلاش می کند، زیرا سبب تکامل فکر و عقیده می شود.

سوالی که در اینجا مطرح است این که در صورتی که حق یکی است و آن در اسلام متجلی شده است، دیگر چه جای فکر و بحث و نقد است؟ و فایده آن چیست؟ در پاسخ به این سوال می گوییم: از جمله مفاهیمی که اسلام مطرح می کند وحدت حقّ و حقیقت است. خداوند متعال می فرماید: «فَذلِکُمُ اللَّهُ رَبُّکُمُ الْحَقُّ فَماذا بَعْدَ الْحَقِ ّ إِلاَّ الضَّلالُ فَأَنّی تُصْرَفُونَ»(1)؛ (آن است خداوند، پروردگار حق شما [دارای همه این صفات] با این حال، بعد از حق، چه چیزی جز گمراهی وجود دارد؟! پس چرا [از پرستش او] رویگردان می شوید؟!)

اصل حق به معنای مطابقت و موافقت چیزی با واقع است؛ خواه عقیده باشد یا عمل. حال چگونه ممکن است که دو شی ء متخالف، هر دو مطابق با واقع باشند. خداوند می فرماید: «وَأَنَّ هذا صِراطِی مُسْتَقِیماً فَاتَّبِعُوهُ وَلا تَتَّبِعُوا السُّبُلَ فَتَفَرَّقَ بِکُمْ عَنْ سَبِیلِهِ ذلِکُمْ وَصّاکُمْ بِهِ لَعَلَّکُمْ تَتَّقُونَ»(2)؛ (این راه مستقیم من است، از آن پیروی کنید، و از راه های پراکنده [و انحرافی پیروی نکنید، که شما را از طریق حق دور می سازد. این چیزی است که خداوند شما را به آن سفارش می کند، شاید پرهیزگاری پیشه کنید).

قرآن در جایی دیگر این مسأله را از مسلّمات برشمرده و می فرماید: «وَإِنّا أَوْ إِیاکُمْ لَعَلی هُدی أَوْ فِی ضَلالٍ مُبِینٍ»(3)؛ (و ما یا شما بر [طریق] هدایت یا در ضلالت آشکاری هستیم). قرآن کریم انسان را به متابعت از دین حق که مطابق با فطرت است دعوت می کند؛ زیرا فطرت انسان بر قبول حق و خضوع در برابر آن بنا شده است، و عقل او نیز چنین حکمی را دارد.

آزادی فکر به این معنا نیست که انسان با حکم عقل و فطرت که امر به متابعت حق می کند مخالفت کند، بعد از آن که حقّ و حقیقت به وضوح برای او روشن شده است. اسلام به رغم این که دعوت به حرّیت و آزادی و اظهار عقیده می کند به اعتبار این که منجرّ به تکامل انسان می شود، از طرفی دیگر دعوت به مقابله با افکار و عقاید انحرافی به شکل ریشه ای می نماید. اسلام از انسان می خواهد که جهت تبیین حق برای دیگران سعی کند و مردم را به سوی آن ارشاد نماید. این امر باعث می شود که فکر و عقیده انسان که بر حق است رشد پیدا کرده و تکامل یابد.(4)