پاسخ اجمالی:
در مورد منشاء اولیّه قمه زنی اقوال مختلفی وجود دارد. آنچه بیشتر از همه مستند است، این است که قمه زنی از جانب ترک های آذربایجان به فارس ها و اعراب منتقل شده است. برخی هم معتقدند از ارتدوکس هاي قفقاز به ايران سرايت كرده. درباره حکم فقهی اين شيوه عزادارى، از همان زمان پیدایش اختلاف وجود داشت و چون در ديد برخى غيرمسلمانان تاثير سوء داشت؛ برخى علما به حرمت آن فتوا دادند. در مقابل آنان نيز علماى ديگرى در پاسخ به استفتاهاى مردم حكم به جواز دادند. اما امروزه غالب مراجع آن را حرام می دانند.
پاسخ تفصیلی:
در مورد منشاء اصلی و اولیّه قمه زنی، اقوال مختلفی وجود دارد.(1) آنچه که بیشتر از همه مستند و قابل اثبات است، این است که تیغ زنی و قمه زنی رسومی عاریتی اند که از جانب ترک های آذربایجان به فارس ها و اعراب منتقل شده اند.(2) با توجه به اینکه برخی مسیحیان ارتدوکس نیز بر اساس اعتقاد خود در سالروز شهادت حضرت عیسی(علیه السلام) اعمالی شبیه آن را انجام می دهند، برخی از جمله شهید مطهری سابقه این عمل را به مسیحیت نسبت داده و می گوید: قمه زني و بلند كردن طبل و شيپور از ارتدوكس هاي قفقاز به ايران سرايت كرد و چون روحيه مردم براي پذيرفتن آنها آمادگي داشت همچون برق در همه جا دويد.(3)
پیشینۀ قمه زنی در ایران به دوران صفویه برمی گردد. در برخی سفرنامه های اروپاییان در آن دوره به قمه زنی و تیغ زنی اشاره شده است؛ از جمله گزارش آدام الئاریوس از مراسم تیغ زنی در روز عاشورا در اردبیل عهد شاه صفی و... .(4) این رسم در دورۀ قاجار خصوصاً عهد ناصری رواج بسیاری یافت. عبدالله مستوفی مسبب اصلی این امر را ملّا آقا دربندی می داند و می نویسد: «تیغ زدن روز عاشورا از کارهایی است که این آخوند [دربندی] در عزاداری وارد یا لامحاله آن را عمومی کرده و فعل حرام را موجب ثواب پنداشته است و ترک های عوام هم این عزاداری را پذیرفته‌اند و این خلاف شرع بین، جزو عزاداری و کار ثواب وانمود شده است».(5)
ابراهیم الحیدری، جامعه شناس، محقق و نویسنده عراقی الاصل کتاب «تراژدی کربلا» نیز بر این عقیده است که مراسم هایی از قبیل قمه زنی، قبل از قرن نوزدهم در عراق مرسوم نبوده و به تدریج از اواخر این قرن در آن کشور رواج یافته است. بنابراین مراسم قمه زنی و ... از خارج عراق به آن کشور وارد شده و ریشه عربی ندارد.(6)
برخی از موافقان قمه زنی این رسم را نشانی از عمل حضرت زینب(علیها السلام) می دانند که وقتی در مسیر کربلا تا شام، سر امام حسین(علیه السلام) را روی نیزه دید، از خود بی خود شد و سر به محمل کوبید که در اثر این عمل، از سرش خون جاری شد.
دربارۀ صحّت این داستان اختلاف نظر وجود دارد و بسیاری از محققان آن را مستند نمی دانند. به گفتۀ شیخ عباس قمی در منتهی الآمال مآخذ این داستان دو کتاب «نور العین» و «منتخب طریحی» است که هر دو آنها از نظر اعتبار در درجۀ پایینی قرار دارند.(7) غیر از این در هیچ یک از کتب معتبر و منابع و مقاتل اولیّه چنین حکایتی ذکر نشده است.
به علاوه از نظر عقلی نیز این داستان مخدوش است.(8) حضرت زینب در روز عاشورا و با مشاهده مستقیم وقایع آن، هیچ رفتار خلاف صبر از خود نشان نداد؛ چرا بعد از آن واقعه چنین رفتاری نشان بدهد؟! ضمن اینکه اسرای اهل بیت را بر شتران بدون جهاز سوار کرده بودند؛ در این صورت حضرت زینب(سلام الله علیها) سرش را به کدام محمل کوبیده است؟! کوبیدن سر به محمل، از شیرزنی که خطبه آتشین در دارالاماره ابن زیاد بیان کرد بعید است.
درباره حکم فقهی اين شيوه عزادارى و امثال آن، از همان زمان پیدایش اختلاف وجود داشت و چون در ديد برخى غير مسلمانان تاثير سوء داشت، برخى علما به حرمت زنجير زدن و قمه زدن و خون ازسر و پشت خويش جارى كردن فتوا دادند. در مقابل آنان نيز علماى ديگرى در پاسخ به استفتاهاى مردم حكم به جواز دادند. اين مساله، بارها در گذشته منشأ كشمكش هاى مذهبى گشته است. از جمله آية الله سيد ابو الحسن اصفهانى فتوا به حرمت داد و سيدمحسن امين از او انتقاد كرد و اين مساله به مطبوعات و مجلات آن روزگار كشيده شد.(9) از آن پس بازار استفتاء و افتاء داغ شد و مجموعه هايى نيز كه حاوى اين نظرات فقهى بود منتشر گرديد.(10)
اما امروزه غالب مراجع از جمله امام خمینی(ره) و آیت الله خامنه ای(مد ظله) و آیت الله سیستانی(مد ظله) و آیت الله مکارم شیرازی(مد ظله) و... این عمل را حرام دانسته و معتقدند: هر كارى كه براى انسان ضرر داشته و يا باعث وهن دين و مذهب گردد حرام است و مؤمنين بايد از آن اجتناب كنند و مخفى نيست كه «بيشتر اين امور باعث بدنامى و وهن مذهب اهل بيت(عليهم السلام) مى شود و اين از بزرگترين ضررها و خسارتهاست». حتی در مورد انجام این عمل به صورت مخفیانه نیز مراجع فتوا به حرمت داده و می گویند: «قمه زنى علاوه بر اينكه از نظر عرفى از مظاهر حزن و اندوه محسوب نمى شود و سابقه اى در عصر ائمه(عليهم السلام) و زمان هاى بعد از آن ندارد و تأييدى هم به شكل خاص يا عام از معصوم(عليه السلام) در مورد آن نرسيده است، در زمان حاضر موجب وهن و بدنام شدن مذهب مى شود بنابراين در هيچ حالتى جايز نيست».(11)
در پایان برای واضح تر شدن حکم قمه زنی و برطرف شدن برخی شبهات درمورد حرمت آن خصوصا در عصر حاضر، چند نمونه از سؤالاتی که در این باره از آیت الله مکارم شیرازی(مد ظله) پرسیده شده و ایشان به آن پاسخ داده اند را ذکر می کنیم:
1. سينه زدن با تيغ و يا زنجير زدن با زنجيرى كه داراى چاقو و يا تيغ مى باشد و منجر به زخمى شدن بدن و جارى شدن خون مى شود، چه حكمى دارد؟
جواب: مسئله عزادارى حضرت سيّدالشّهدا(عليه السلام) در هر زمان و در هر مكان، از افضل قربات و مايه تقويت روح ايمان، شهامت اسلامى، ايثار، فداكارى و شجاعت در مسلمين است؛ ولى كيفيّت عزادارى بايد چنان باشد كه بهانه اى به دست دشمنان اسلام ندهد و موجب سوء استفاده آنان نشود و اين مراسم عظيم و پرشكوه تضعيف نگردد و به همين جهت، از كارهايى كه موجب وهن مذهب است بايد پرهيز شود و از آسيب رساندن به بدن خوددارى گردد.
2.در اكثر مناطق كشورهاى اسلامى (غير از ايران) و غير اسلامى، مردم متديّن شيعه با مذاهب ديگر با هم زندگى مى كنند و در ايّام محرّم، بالأخص روز عاشورا، متديّنين مجالس سوگوارى منعقد مى كنند و نوجوانان با نوحه سرايى (بدون آهنگ غنا) سينه زنى و زنجيرزنى مى كنند؛ در نتيجه از بدن شان گاهى خون جارى مى شود اين حالت بر افراد و جامعه غير شيعى اثر خوبى مى گذارد و گاهى مايل به تشيّع هم مى شوند آيا در صورت حاصل شدن اثر مثبت و نتايج خوب، زنجيرزنى به شكل فوق جايز است؟
جواب: عزادارى خامس آل عبا(عليه السلام) از افضل قربات است؛ ولى نبايد كارى كرد كه بدن مجروح شود. براى بزرگداشت اين شعائر از طرق بهتر استفاده كنيد.
3.آيا قمه زدن به طور مخفى حلال است؟ به طورى كه گفته مى شود، قبل از پيدايش دوربين حلال بوده است؟
جواب: عزادارى نبايد باعث آسيب به بدن شود.
4.آيا صحيح است كه قمه زدن قبل از ضبط مراسمها با دوربين، حلال بوده و الآن حرام است و اگر خنجر باشد اشكال ندارد؟
جواب: در عزادارى نبايد به بدن آسيب رسانده شود.
5.نظر حضرتعالى درباب قمه زدن و تيغ زدن عزاداران امام حسين(عليه السلام) در روز عاشورا به عنوان اداى نذر يا كسب اجر اخروى چيست؟
جواب: عزادارى سيّدالشّهدا(عليه السلام) از افضل قربات است ولى بايد از انجام اعمالى كه موجب ضرر به بدن يا وهن مذهب مى شود اجتناب كنيد. و چنين نذرى لازم الوفا نيست.
6. پدر و مادرى نذر مى كنند كه اگر خدا به آنان فرزند پسر بدهد روز عاشورا بر سر او تيغ بزنند. آيا با توجّه به اينكه انجام اين گونه اعمال باعث وهن شيعه و عزادارى سيّدالشّهدا(عليه السلام) و موجب سوء استفاده دشمنان اسلام مى گردد عمل به اين نذر واجب است؟
جواب: اين نذر صحيح نيست چون در نذر، رجحان عمل شرط است و اين عمل با توجّه به اينكه بهانه اى به دست دشمنان اسلام براى زير سؤال بردن كل مسائل سوگوارى خامس آل عبا(عليه السلام) كه از افضل قربات است مى دهد خالى از اشكال نيست. و بر فرض رجحان اين عمل، نذر درباره ديگرى كردن صحيح نيست.
7.اخيراً دو عدد سى دى به دستم رسيده كه در آن از قول تعدادى از مجتهدين به قمه زنى توصيه شده است... نظر حضرتعالى در اين خصوص چيست؟
جواب: هرگاه بزرگان پيشين كه چنين فتوايى داده اند شرايط اين زمان را مى ديدند كه مسئله قمه زنى مانع پيشرفت تشيّع در دنيا شده است حتماً فتوا به منع آن مى دادند زيرا شرايط فتوا در زمانها مختلف است و متأسّفانه بعضى از نسبتها اخيراً خلاف واقع از آب در مى آيد.
8.آيا خونى كه از بدن سينه زنان و عزاداران به سبب قمه زدن و غيره، بيرون مى آيد، باعث تبرّك و شفاى مريض ها و زن هاى عقيم و مانند آن مى شود؟
جواب: اين سخنان پايه و اساسى ندارد و سزاوار است عزادارى به صورتى باشد كه باعث هتك دين و مقدّسات نشود.(12)
تا کنون هیچ نظری برای این مطلب درج نشده است.