براى روشن شدن تفسیر آیه مورد بحث، لازم است آیات سه گانه قبل از آیه مورد بحث نیز تفسیر شود، توجّه کنید:
(وَفِى الاَْرْضِ آیَاتٌ لِّلْمُوقِنِینَ). موضوع بحث در این آیات، توحید و خداشناسى است; بدین منظور خداوند از سه آیت و نشانه سخن به میان آورده است:
نخست: آیت زمین، دوم: آیت نفس انسان، و سوم: آیت آسمان و زرق و روزى، که متأسفانه بخاطر عادى شدن این نعمتها توجّهى به آن نمى شود. زمینى که زیر پاى ما قرار دارد، و پناهگاه و استراحتگاه ماست، و نیازهاى غذایى و دارویى و پوشاک ما از آن تأمین مى شود، مورد بى توجّهى مردم است. بسیارى از انسانها در طول عمر به آن فکر نمى کنند. در حالى که خداوند آن را براى کسانى که به سوى یقین گام بر مى دارند از نشانه هاى توحید و خداشناسى مى داند. حقیقتاً کره خاکى ما از عجائب خلقت است، و شگفتیهاى فراوانى دارد. بدین جهت کتابهاى زیادى در مورد اسرار آن نوشته شده، و تمام این کتابها از منظر یک انسان موحّد، درس توحید و خداشناسى مى دهد.
یکى از عجائب زمین این است که گیاهان، درختان ومیوه هاى متفاوتى از آن مى روید، که برخى شیرین، برخى ترش، برخى شور، برخى موادّ غذایى، بعضى موادّ چربى، برخى موادّ دارویى، با رنگ و عطر و شکل و قیافه هاى بسیار متفاوت. آیا به وجود آمدن این همه تنوّع در مزه و عطر و شکل و رنگ از زمین واحد عجیب نیست؟ چه قدرتى از آب و خاک واحد در یک قطعه زمین، گلهاى رنگارنگ با عطرهاى مختلف، داروهاى شفابخش، میوه هاى شیرین و ترش، سبزیجات متنوّع و مانند آن آفریده است؟
واقعاً چه ترکیب و فرمولى در ریشه این گیاهان و درختان به کار رفته که از زمین آب و غذا را گرفته و به تمام شاخ و برگ ها به مقدار کافى مى رساند؟ اگر کارخانه اى درست مى شد که از یک سمت در آن آب و خاک مى ریختند و از سمت دیگر محصولات متنوّع بالا را دریافت مى کردند چقدر اعجاب آور بود. زمین همین کار را انجام مى دهد.
هنگامى که انسان در عجایب زمین مى اندیشد با تمام وجود تصدیق مى کند که: «در زمین نه تنها یک آیت، بلکه آیات فراوانى در مورد خداشناسى براى جویندگان آن وجود دارد».
(وَفِى أَنفُسِکُمْ أَفَلاَ تُبْصِرُونَ). دومین آیت الهى که مورد تأکید قرار گرفته، خود انسان است. آرى در درون وجود انسان نیز آیات متعدّدى از آیات الهى وجود دارد. افسوس که ما انسانها به خود عادت کرده، و این عادت حجابى در برابر چشمان ما شده است. تک تک اعضا و جوارح انسان اعجاب آور است. اگر هیچ چیز در وجود انسان جز چشم، یا گوش، و حتّى یک تار مو وجود نداشت، براى خداشناسى کفایت مى کرد. آیا به ظرافتها و کاربردهاى سیستم چشم خود فکر کرده اید؟ براى پاسخ این سؤال به مطلب زیر توجّه کنید:
براى فیلمبردارى از یک صحنه، دوربینهاى متعدّدى نصب مى شود. هر کدام از یک زاویه از صحنه مورد نظر فیلمبردارى مى کند. عدّه اى از افراد خُبره، مأمور تنظیم نور هستند، تعدادى عهده دار ضبط صدا مى باشند. خلاصه یک تیم زبده و ورزیده باید ساعتها مقدّمات کار را فراهم کنند تا از یک صحنه از زاویه هاى متفاوت فیلم مناسبى گرفته شود. امّا چشم انسان که داراى طبقات متعدّد و ساختمان عجیبى است، بدون تهیّه مقدّمات مذکور و به تنهایى، در یک لحظه از سمت راست و چپ و بالا و پایین فیلمبردارى مى کند.
از اشیاى ریز و درشت تصویر تهیّه مى کند، و فاصله دور و نزدیک برایش تفاوتى ندارد، چرا که به طور خودکار براى هر فاصله اى تنظیم مى شود. همان گونه که در هر مقدار نور قادر بر تصویربردارى هست. سپس تصویرهاى دریافتى را براى مغز ارسال مى کند، و دستگاه مغز تصاویر مورد نیاز را بایگانى نموده، بعد از دهها سال آن را به خاطر مى آورد.
این یک عضو از اعضاى متعدّد انسان است، که اینقدر شگفت انگیز است. سلولهاى بدن ما، که کوچکترین ذرّات بدن محسوب مى شود، و بسان آجرهاى یک ساختمان است، خود اسرار فراوانى دارد. به گونه اى که در مورد آنها کتابهاى فراوانى نوشته اند. و حتّى دانشمندان عصر ما موفّق شده اند با برداشتن یک سلول و کشت آن در رحم حیوان مادّه و ایجاد شرایط خاصّى، زمینه پرورش موجود تازه اى را بدون نطفه نر و ماده فراهم کنند، که به آن شبیه سازى مى گویند!
آرى! نگاهى به ساختمان عجیب و پر اسرار بدنت بیانداز، و به عظمت پروردگار پى ببر، که «مَنْ عَرَفَ نَفْسَهُ فَقَدْ عَرَفَ رَبَّهُ».
«(وَفِى السَّمَاءِ رِزْقُکُمْ وَمَا تُوعَدُونَ); روزى شما و آنچه به شما وعده داده شده در آسمان است».
سؤال: منظور از روزى که در آسمان است چیست؟
پاسخ: مفسّرین معتقدند که منظور دانه هاى باران است، که از آسمان نازل مى شود. و مى دانیم هر کجا آب باشد حیات و زندگى و آبادى خواهد بود. نقش آب در جهان هستى و بدن ما انسانها، آنقدر مهم است که 43 زمین را آب فرا گرفته است، همان گونه که 43 بدن ما انسانها را آب تشکیل مى دهد! آرى قطرات حیات بخش باران، که منشأ رزق و روزى انسانهاست، از آسمان نازل مى شود.
ولى آیا رزق آسمانى منحصر در باران است؟ آیا نور آفتاب که مایه حیات و زندگى تمام موجودات زنده است، و اگر نباشد موجودات زنده قادر بر ادامه حیات نخواهند بود، از آسمان نازل نمى شود؟
آیا هوایى که فقدان آن براى مدّت کوتاهى جان انسانها را به خطر مى اندازد، جزء رزق و روزى آسمانى محسوب نمى شود؟ چه اشکالى دارد که همه اینها را مصداق رزق و روزى آسمانى بدانیم.
تفسیر دیگرى که براى «فى السماء رزقکم» گفته شده اینکه منظور از آن مقدّرات الهى است. یعنى خداوند روزى شما را مقدّر کرده است. زیاد حرص نزنید و حرام و حلال را مخلوط نکنید، بلکه به مقدّرات خدا قانع باشید.
«و ما توعدون» در تفسیر این جمله نظرات مختلفى ارائه شده است:
1. منظور بهشت است، زیرا بهشت در آسمانهاست.
2. منظور فرشتگانند که در آسمانها منتظر فرمان الهى اند، تا مأموریّتهاى محوّله را انجام دهند.
3. منظور ثواب و عقاب است.
«(مِّثْلَ مَا أَنَّکُمْ تَنطِقُونَ); سوگند به پروردگار آسمان و زمین که روزى شما مقدّر است و هیچ شک و شبهه اى در آن نیست، همانند سخنى که مى گویید. یعنى همان مقدار که سخن گفتن براى شما روشن و آشکار است، تقدیر الهى نسبت به رزق و روزى نیز روشن و آشکار است.
سؤال: چرا در میان تمام کارهایى که انجام مى دهیم، تقدیر رزق و روزى به سخن گفتن تشبیه شده است؟
پاسخ: زیرا انسان ممکن است در دیدن دچار خطا و اشتباه شود، و یا در شنیدن مطالب اشتباهى برایش رخ دهد، امّا در سخن گفتن خطایى رخ نمى دهد. با توجّه به اینکه سخن گفتن از همه واضح و روشنتر بوده، و احتمال خطاى آن بسیار کم یا اصلا احتمال خطا نیست، به آن تشبیه شده است.
علاوه بر اینکه سخن گفتن از امتیازات انسان است، امّا شنیدن و دیدن اختصاصى به او ندارد، بلکه گاه حیوانات داراى قدرت شنوایى و بینایى به مراتب بیشترى از انسانها هستند. بنابراین، سخن گفتن از امتیازات انسان است، و طوطى اگر سخن مى گوید نه از روى درک و شعور، بلکه بر اثر تلقین است، و نمى فهمد چه مى گوید.
