خداوند متعال براى توجّه دادن ما انسانها به دو مطلب مهم، که دو نقطه آسیب محسوب مى شود، سوگندهاى سه گانه را یاد کرده است:
مطلب اوّل: انسان ناسپاس است
«(إِنَّ الاِْنسَانَ لِرَبِّهِ لَکَنُودٌ); انسان در برابر نعمتهاى پروردگارش بسیار ناسپاس و بخیل است».
براى واژه «کنود» چندین معنا ذکر کرده اند. از جمله:
1. «زمینى که گیاهى از آن نمى روید». بنابراین، انسانهایى که افراد بى خاصیّتى هستند و نفعى براى دیگران ندارند و اجازه استفاده و بهره بردارى از امکاناتشان را به دیگران نمى دهند، و در یک جمله بخل مىورزند، کنودند.
2. عرب انسانهاى ناسپاسى که کفران نعمت مى کنند را نیز کنود مى گوید. قسم به اسبهاى رزمندگان اسلام، سوگند به جرقّه سمّ اسبها و گرد و غبارى که در میدان جنگ بر مى خیزد، و قسم به رزمندگان دلیرى که در سپیده دم به دشمن حمله مى کنند و از دادن ارزشمندترین سرمایه زندگى خود دریغ نمى کنند، سوگند به این امور سه گانه که انسانها کنود و ناسپاس هستند.
غفلت منشأ ناسپاسى ها:
بى شک منشأ بسیارى از کفرانها غفلت است. انسانى که دچار مشکلى شده، یا مبتلا به بیمارى گردیده، یا مقروض است، یا حادثه تلخى برایش پیش آمده و لب به اعتراض و ناسپاسى مى گشاید، توجّه ندارد که حتّى در چنین شرایط سختى چه نعمتهاى بزرگى در اختیار دارد که حاضر نیست آن را با تمام دنیا معاوضه کند. شما حتماً عزیزان جانباز قطع نخاع، که گوشه اى از جنایات صدام جنایتکار در جنگ تحمیلى هشت ساله هستند، را ملاحظه کرده اید! آنها بخاطر قطع نخاع تمام عمر را باید بر روى تخت بیمارستان باشند. آیا شما که بر اثر یک مشکل کوچک زبان به ناشکرى گشوده اى، حاضرى که نخاعت را قطع کنند و تمام دنیا را به تو دهند؟
هیچ گاه به نعمت بزرگ کبد در بدنت فکر کرده اى؟ آیا مى دانى که پیوند کبد 60 تا 70 میلیون تومان هزینه مى برد. تازه معلوم نیست که کبد پیوندى چقدر دوام خواهد داشت و آیا با بدن سازگار خواهد بود یا نه؟
سالها قبل یک قلب مصنوعى ساختند، و آن را در سینه انسانى که قلبش مشکل داشت کار گذاشتند، امّا این قلب مصنوعى 30 میلیون تومانى تنها شش روز به عمر آن شخص اضافه کرد! یعنى براى هر روز پنج میلیون تومان جهت قلب مصنوعى هزینه شد. حال تعداد روزهاى عمرت را در عدد پنج میلیون ضرب کن، ببین خداوند چه نعمت بزرگى را مجّانى در اختیارت نهاده، که گاه انسان در طول عمر حتّى لحظه اى به این نعمت فکر نمى کند! به عنوان مثال اگر شخص پنجاه ساله اى قرار بود در مقابل کارکرد قلبش روزى پنج میلیون تومان بدهد، باید براى پنجاه سال زندگى مبلغى حدود 000/000/250/91 تومان بپردازد!
نعمت امنیّت از دیگر نعمتهایى است که از آن غافلیم. فراموش نمى کنم در دوران جنگ تحمیلى، ارتش صدام که در جبهه ها حریف رزمندگان جان بر کف ما نمى شد، دیوانهوار به شهرها حمله مى کرد. به گونه اى که هیچ کس احساس امنیّت نمى کرد، و هر لحظه امکان حمله هوایى مى رفت. آیا انسان عاقلى یافت مى شود که نعمت امنیّت را با چیز دیگرى مبادله کند؟
شخصى خدمت امام کاظم(علیه السلام) رسید و عرض کرد: «مشکلات فراوانى مرا تحت فشار قرار داده، به حدّى که کارد به استخوانم رسیده است. امام فرمود: آیا حاضرى ولایت ما را از تو بگیرند و در مقابل مشکلاتت برطرف شود؟ عرض کرد: هرگز. امام فرمود: خدا را شکر کن که این نعمت بزرگ را در اختیار دارى».
آن شخص متوجّه شد که علیرغم وجود مشکلات چه نعمتهاى بزرگى در اختیار دارد، و لذا به شکر نعمتهایى که در اختیار داشت پرداخت.
شکر نعمت در روایات:
براى پى بردن به اهمیّت شکرگزارى و آثار کفران نعمت، به سه روایت توجّه کنید:
1. امام على(علیه السلام) فرمودند:
«لا زَوالَ لِلنَّعْماءِ اِذا شُکِرَتْ وَ لا بَقاءَ لَها اِذا کُفِرَتْ; اگر شکر نعمتهاى پروردگار بجا آورده شود خداوند آنها را نمى گیرد، و اگر ناسپاسى شود از بین خواهد رفت».
این حدیث در حقیقت به آیه شریفه (لَئِنْ شَکَرْتُمْ لاََزِیدَنَّکُمْ وَلَئِنْ کَفَرْتُمْ إِنَّ عَذَابِى لَشَدِیدٌ) اشاره دارد; که شاعر ترجمه آن را اینگونه به شعر درآورده است:
شکر نعمت نعمتت افزون کند *** کفر نعمت از کفت بیرون کند
2. امام صادق(علیه السلام) در حدیث جالبى فرمودند:
«ما اَنْعَمَ اللهُ عَلى عَبْد فَعَرَفَها بِقَلْبِهِ وَ حَمِدَاللهَ ظاهِراً بِلِسانِهِ فَتَمَّ کَلامُهُ حتّى یُؤْمَرْ لَهُ بِالْمَزیدِ; هرگاه خداوند نعمتى به بنده اش دهد و آن شخص قدر آن نعمت را از صمیم دل بداند، و با زبان هم شکر آن را بجاى آورد، خداوند متعال پس از تشکّر او دستور مى دهد که بر نعمت او بیفزایند».
3. امام باقر(علیه السلام) نیز فرمودند:
«لا یَنْقَطِعُ الْمَزیدُ مِنَ اللهِ حتّى یَنْقَطِعَ الشُّکْرُ مِنَ الْعِبادِ; همواره خداوند بر نعمتهایى که به انسان داده مى افزاید، به شرط آنکه انسان شاکر نعمتهاى الهى باشد».
روایات مذکور اهمیّت شکرگزارى و آثار نامطلوب ناسپاسى و کفران را روشن مى سازد. با این همه سفارشاتى که در آیات قرآن و روایات معصومان(علیهم السلام) آمده، باز در گوشه و کنار مى بینیم افراد ناسپاسى را که همواره گله و ناله مى کنند، در حالى که وضع معیشتى مردم نسبت به قبل از انقلاب اسلامى قابل مقایسه نیست.
اگر در آن زمان کشور ما را محاصره اقتصادى مى کردند و دروازه هاى کشور را بر روى جهان خارج مى بستند، از گرسنگى مى مردیم! چرا که قسمت عمده گندم مورد نیاز از خارج مى آمد. امّا هم اکنون به برکت انقلاب ما هیچ نیازى به وارد کردن گندم نداریم، و در این زمینه به مرز خودکفایى رسیده ایم. آیا این، کم نعمتى است، و جاى شکرگذارى ندارد؟
قبل از انقلاب خبرى از این همه سدها، جادّه ها، دانشگاهها و دیگر خدمات اجتماعى نبود. قبل از انقلاب در کوچه و خیابانهاى فرعى شهرستانها به ندرت ماشین دیده مى شد، امّا اکنون بر اثر کثرت وسیله هاى نقلیّه، عبور و مرور به سختى صورت مى گیرد. قبل ازانقلاب بسیارى از مردم لباسهاى وصله دار مى پوشیدند، پیراهن، شلوار و حتّى جوراب وصله دار مورد استفاده بود. امّا اکنون چند درصد مردم لباس وصله دار مى پوشند؟! خلاصه اینکه با این همه نعمت، کفران نعمت و ناسپاسى جایى ندارد.
مطلب دوم: مال پرستى
دومین مطلبى که خداوند متعال بخاطر آن سوگندهاى سه گانه را یاد کرده، حسّ مال پرستى و پول دوستى افراطى برخى از انسانهاست. توجّه کنید:
«(وَإِنَّهُ لِحُبِّ الْخَیْرِ لَشَدِیدٌ); و او (انسان) علاقه شدیدى به مال دارد».
کلمه «خیر» در این آیه شریفه به معناى مال است. مال اگر در جاى خود مصرف شود بهترین بهترهاست. و اگر در جاى نامناسب مصرف گردد، بدترین بدترهاست.
آرى! برخى انسانها علاقه افراطى به اموال و دارایى دارند; بدین جهت فکر نمى کنند که از چه راهى بدست مى آید، بلکه فقط در فکر جمع آورى آن هستند. در حالى که در روز قیامت از جمله چیزهایى که مورد سؤال قرار مى گیرد، و تا انسان پاسخ ندهد اجازه نمى دهند قدم از قدم بردارد، این سؤال است که: «از کجا بدست آورده اى، و در کجا مصرف نموده اى؟»
اگر کسى معتقد به جهان آخرت باشد و اهل حساب و کتاب، هرگز دست به مال حرام نمى زند، و تنها در فکر افزودن دارایى خود نخواهد بود. گذشته از اینکه مال زیاد، با قطع نظر از تبعات اخروى آن، حقیقتاً مایه دردسر و زحمت است. هنگامى که ما در انارک نائین تبعید بودیم (شهرکى که در قلب کویر قرار داشت و جوانان برومند آب آشامیدنى ما را با موتور از اصفهان تأمین مى کردند)، یکى از مؤمنین که وضعیّت سخت ما را در آنجا ملاحظه کرده بود، متأثّر شد و پس از بازگشت به محلّ زندگیش یک ماشین هندوانه براى ما فرستاد. براى مصرف این هندوانه هاى زیاد به زحمت افتادیم. شخصى بود هر شب با فرغون مقدارى از هندوانه ها را مى برد و بین مردم مستحق پخش مى کرد. راستى شخصى که میلیاردها تومان از راه حلال و حرام جمع آورى مى کند، این همه پول را براى چه و که مى خواهد؟ مال و ثروت در حدّ معقول، و به مقدار رفع نیازها و احتیاجات و کمک به نیازمندان و کارهاى خیر بسیار خوب، امّا بیش از آن مایه زحمت و سلب آسایش است.
خلاصه اینکه خداوند متعال با قسم هاى سه گانه سوره العادیات، مى خواهد آدمى را نسبت به دو بیمارى که ممکن است دامنگیر او شود، بیدار و هشیار کند، تا مبادا در دام بخل و ناسپاسى و مال پرستى گرفتار گردد.
انسان مذموم است یا ممدوح؟
سؤال: قرآن مجید در برخى از آیات، از جمله آیات مورد بحث، انسان را مذمّت کرده، و به خاطر صفات زشت و رذیله اى چون بخل، ناسپاسى، پول پرستى، مال اندوزى و مانند آن، او را نکوهیده است. و از سوى دیگر در برخى از آیات نیز از انسان فوق العاده تعریف وتمجید کرده، به گونه اى که گویا هدف از خلقت تمام موجودات و عالم آفرینش سعادت و کمال وى بوده، و همه باید در خدمت انسان باشند. از جمله در آیه 70 سوره اسراء مى خوانیم:
«(وَلَقَدْ کَرَّمْنَا بَنِى آدَمَ وَحَمَلْنَاهُمْ فِى الْبَرِّ وَالْبَحْرِ وَرَزَقْنَاهُمْ مِّنَ الطَّیِّبَاتِ وَفَضَّلْنَاهُمْ عَلَى کَثِیر مِّمَّنْ خَلَقْنَا تَفْضِیلاً); ما آدمى زادگان را گرامى داشتیم; و آنها را در خشکى و دریا، (بر مرکبهاى راهوار) حمل کردیم و از انواع روزیهاى پاکیزه به آنان روزى دادیم و آنها را بر بسیارى از موجوداتى که خلق کرده ایم، برترى بخشیدیم».
چگونه مى توان بین این دو دسته از آیات قرآن جمع کرد؟
جواب: اگر انسان به خوبى تربیت شود گل سرسبد عالم هستى و گوهرى بى مانند خواهد شد، و آیاتى که به تعریف و تمجید انسان پرداخته، نظر به چنین انسانهایى دارد. و اگر تربیت نشود و در دام شیطان اسیر گردد و تحت سیطره هواى نفس قرار گیرد، از هر حیوان درنده اى درنده تر، و به اسفل السافلین سقوط مى کند. و آیاتى که به مذمّت انسان پرداخته ناظر به این گروه از انسانهاست. همانند حیوانات انسان نمایى که در فلسطین و عراق و افغانستان، مردم مظلوم و بى دفاع را براحتى مى کشند تا منافعشان به خطر نیفتد. باید به خدا پناه ببریم، و در سایه الطاف الهى و آیات قرآنى خود را تربیت کنیم، تا إن شاء الله جزء گروه اوّل باشیم.
