بهر حال در این سوره نیز سه سوگند وجود دارد که هر سه مهم است و با یکدیگر پیوند و ارتباط خاصّى دارد، که باید آن را بررسى کنیم.
سوگند اوّل: قسم به ماه
خداوند متعال در ابتدا به کره ماه قسم مى خورد، تا با این قسم اندیشه ما را به حرکت درآورد، و آن را جولان دهد، تا پیرامون عظمت و برکات آن فکر کنیم. و لهذا در اینجا به چند نمونه از آثار و برکات ماه اشاره مى نماییم:
1. تقویم طبیعى ماه: هر چند در این زمینه قبلا بحث کردیم، ولى با توجّه به اهمیّت آن شرح بیشترى لازم دارد. توجّه کنید: قرص ماه از نشانه هاى عظمت پروردگار است، و برنامه اى منظّم دارد. در طول بیست و هفت یا هشت روز یک دور به گرد کره زمین مى چرخد، و در همین مدّت یک دور هم به گرد خودش مى چرخد، و لهذا همیشه یک سمت ماه به طرف ماست. و این برنامه منظّم سبب شده که یک تقویم و روزشمار آسمانى و طبیعى در اختیار همه انسانها قرار گیرد. زندگى انسان نیاز به زمانبندى دارد، و زمانبندى محتاج روزشمار است، و حرکت ماه این روزشمار را در اختیار انسانها قرار مى دهد. از حرکت خورشید هم مى توان تقویمى تهیّه کرد، امّا این کار هر کسى نیست. نیاز به تخصّص و تجربه دارد. امّا تقویم طبیعى ماه براى همه کس، با سواد و بى سواد، دهاتى و شهرى، زن و مرد، سیاه و سفید، و در همه جا قابل استفاده است. با طلوع ماه پى مى برد که ماه قبل به پایان رسیده و ماه جدید آغاز شده است. با کامل شدن قرص ماه، متوجّه مى شود که شب چهاردهم ماه است; و حتّى با دقّت در نیمه خالى و پر ماه مى توان تشخیص داد که در چه شبى از شبهاى ماه هستیم. و این تقویم طبیعى نتیجه حرکت منظّم و دائمى قرص ماه است. بنابراین، هنگامى که خداوند به قرص ماه سوگند یاد مى کند، گویا به نظم و برنامه ریزى قسم خورده است، نظمى که بر جهان آفرینش حاکم هست و باید در زندگى انسانها نیز جریان پیدا کند، نظم حاکم بر کره ماه و کره خاکى ما، آن قدر دقیق و حساب شده است که به دانشمندان عازم کره ماه امکان داد محاسباتى انجام دهند که در چه ساعتى و در کدام قسمت از کره ماه فرود آیند. و علیرغم اینکه سفینه فضایى آنها سه شبانه روز در حرکت بود، امّا دقیقاً در همان زمان و مکان فرود آمدند، و چرخش زمین و ماه خللى در پیش بینى آنها ایجاد نکرد. و این هنر بشر نیست، بلکه هنر پروردگارى است که حرکت ماه و زمین را به گونه اى مقرّر فرموده، که انسان مى تواند این قدر دقیق محاسبه و پیش بینى کند.
بدین جهت امام سجاد(علیه السلام)، هنگامى که چشمان مبارکشان به هلال ماه مى افتاد، مى فرمودند:
«اَیُّهَا الْخَلْقُ الْمُطیعُ، الدّائِبُ السَّریعُ، الْمُتَرَدِّدُ فى مَنازِلِ التَّقْدیرِ، الْمُتَصَرِّفُ فى فَلَکِ التَّدْبیرِ. آمَنْتُ بِمَنْ نَوَّرَ بِکَ الظُّلَمَ، وَ اَوْضَحَ بِکَ الْبُهَمَ، وَ جَعَلَکَ آیَةً مِنْ آیاتِ مُلْکِهِ، وَ عَلامَةً مِنْ عَلاماتِ سُلْطانِهِ، فَحَدَّ بِکَ الزَّمانَ، وَ امْتَهَنَکَ بِالْکَمالِ وَ النُّقْصانِ، وَ الطُّلُوعِ وَ الاُْفُولِ وَ الاِْنارَةِ وَ الْکُسُوفِ، فى کُلِّ ذلِکَ اَنْتَ لَهُ مُطیعٌ، وَ اِلى اِرادَتِهِ سَریعٌ. سُبْحانَهُ ما اَعْجَبَ ما دَبَّرَ فى اَمْرِکَ، وَ اَلْطَفَ ما صَنَعَ فى شَأْنِکَ، جَعَلَکَ مِفْتاحَ شَهْرِ حادِث لاَِمْر حادِث...; اى مخلوق فرمانبردار پیوسته (در حرکت) و شتابان، و رفت و آمد کننده در منزلهاى معیّن و گردش کننده در مدار تدبیر، ایمان دارم به آن خدایى که تاریکیها را به تو روشن کرده، و راههاى ناپیدا و مبهم را به تو آشکار نموده، و تو را نشانه اى از نشانه هاى فرمانرواییش، و علامتى از علامات سلطنتش قرار داده، و زمان را به تو محدود ساخت، و تو را واداشت به کمال و نقصان و طلوع و غروب و پرتوافکنى و گرفتن، و در تمام آنها تو در تحت فرمان او فرمانبردارى، و بسوى اراده اش شتابان. منزّه است خدا که چه شگفت انگیز تدبیرى در امر تو بکار برد، و چه دقیق است صنعتى که در کار تو انجام داده، تو را کلید ماه نو قرار داده براى کارى نو...».
امام سجّاد(علیه السلام) زمانى این فقرات زیبا و إعجاب آور دعا را بر زبان آورد که هیئت بطلمیوس بر تمام محافل علم هیئت جهان حکومت مى کرد. در این نظریّه ماه هیچ حرکتى نداشت; بلکه در فلک بلورینى قرار داشت، ومجموعه فلک در حرکت بود، است. امّا قرص ماه بصورت مستقلّ حرکتى نداشت. امام سجّاد(علیه السلام) در آن عصر و زمان اشاره اى اجمالى به حرکت مستقلّ ماه و دیگر آثار و برکات آن کرده است. امام سجاد(علیه السلام) مى فهمد که نظم حاکم بر کره ماه که میلیون ها سال ادامه دارد نشان از قدرت و تدبیر مدبّرى توانا و علیم مى دهد که در برابر او باید خشوع و کرنش کرد.
2. نورافشانى ماه: ماه در حقیقت حکم آینه اى را دارد که در برابر خورشید قرار گرفته، و نور آن را منعکس مى کند. نورى لطیف و آرامش بخش; نه آن قدر روشن است که انسان حریص به سراغ کسب و کار برود، و نه آن قدر ضعیف و تاریک که قابل استفاده نباشد و انسان نتواند مسیر خویش را بیابد. بلکه به گونه اى است که هم مضرّ به آرامش شبانه نیست، و هم در دل شب هدایتگر انسانها به سمت مقصدشان مى باشد.
3. آبیارى مزارع: میلیونها نخل در حاشیه دریاها و دریاچه ها، مخصوصاً قسمتهایى که محل ورود آب رودخانه هاست وجود دارد که توسّط کره ماه آبیارى مى شود. در نقاطى که آب رودخانه به دریا مى ریزد آب شیرین رودخانه و آب شور دریا به سرعت مخلوط نمى گردد، بلکه مدّتها آب شیرین در دل آب شور به پیش مى رود. ماه دوبار در شبانه روز جذر و مدّ دارد. جاذبه ماه که باعث مدّ آب دریا مى شود آب را به سمت بالا مى کشد، وقتى که آب به سمت بالا آمد آب شیرین از مسیرى که آمده بود، باز مى گردد و به نخلستانها سرازیر مى گردد، و تمام درختان را سیراب مى کند. و هنگامى که جذر آب دریا شروع مى شود دوباره آبها به دریا باز مى گردد. در هر شبانه روز دوبار این عملیّات آبرسانى تکرار مى گردد، و نخلها کاملا سیراب مى شود. راستى چه کسى باور مى کند که یک کره آسمانى کار هزاران هزار باغبان ورزیده و تلمبه هاى آبى قوى را انجام دهد؟! اینجاست که امام سجاد(علیه السلام)مى فرماید: «وَ جَعَلَکَ آیَةً مِنْ آیاتِ مُلْکِهِ، وَ عَلامَةً مِنْ عَلاماتِ سُلْطانِهِ».
آنچه گفته شد فقط سه نمونه از آثار و برکات کره ماه است که خداوند در این سوره به آن قسم یاد کرده، والبتّه منحصر به آن نیست.
سوگند دوم: قسم به شب
شب نیز آثار و برکاتى دارد و منشأ نعمتهایى است; لهذا خداوند به آن قسم یاد کرده است. از میان برکات شب به دو نمونه آن قناعت مى کنیم:
1. شب سبب تعدیل حرارت
اگر شب نبود و آفتاب سه روز پشت سر هم مى تابید همه چیز آتش مى گرفت. همان گونه که اگر روز نبود و شبها پى در پى و متّصل به هم بود، سرما امکان زندگى را از بشر مى گرفت. روز کره ماه به اندازه 14 شبانه روز کره زمین است و شب آن هم به همین مقدار، و لهذا اگر کسى در وسط روزِ کره ماه بر آن فرود آید، حرارت و گرما او را ذوب مى کند. همان گونه که اگر در نیمه شب وارد کره ماه شود، سرما او را از پاى در مى آورد.
بنابراین شب، حرارت کره زمین را تعدیل نموده و آن را از خطر آتش گرفتگى و سوختن حفظ مى کند، و این از برکات مهمّ شب است.
2. شب مایه آرامش
برکت دیگر شب، که براى همه انسانها قابل درک است، آرامش و سکون آن است. تاریکى شب اثر عمیقى بر اعصاب خسته انسان دارد، و لهذا نمى توان خواب شب را با هیچ چیز دیگرى در تأثیرى که بر آرامش اعصاب انسان دارد مقایسه کرد.
کسانى که تا نیمه هاى شب بیدارند و تا نیمه هاى روز مى خوابند انسانهاى سالمى نیستند. و بى جهت نیست که خداوند متعال فرمود: (وَجَعَلَ اللَّیْلَ سَکَناً).
چرا سوگند به آخر شب؟
جمله «اِذْ اَدْبَرَ» که در سوگند دوم به عنوان قید «لیل» ذکر شده، به معناى انتهاى شب و سحر است. چرا خداوند به سحر و آخر شب سوگند یاد کرده است؟
پاسخ: برکات شب مخصوصاً برکات معنوى آن در آخر شب فزونتر است. نماز شب، که خیرات و برکات فراوانى دارد به هنگام سحر انجام مى شود. نماز شب یکى از اسباب سعادت انسان است. لطف و صفایى که نماز شب دارد در نمازهاى دیگر دیده نمى شود. زیرا هنگام سحر که چشم غافلان بسته است، انسان بهتر از هر زمان دیگر مى تواند با خداى خویش راز و نیاز کند. چون مزاحمتها و عوامل پراکندگى حواس و تشتّت خاطر به حداقل مى رسد. نه تلفنى، نه سر و صدایى، نه مزاحمتهاى دیگر; و لهذا انسان حضور قلب عجیبى در خود احساس مى کند.
عزیزان! اگر نمى توانید تمام شب ها براى نماز شب برخیزید، لااقل هفته اى یک شب را به این کار اختصاص دهید; که نماز شب ایمان را تقویت و رزق و روزى انسان را توسعه مى دهد، و اوّلین درس سالکان الى الله است. بدون شک یکى از عوامل مهمّ تقرّب تمام کسانى که در مقام قرب الى الله به جایى رسیده اند، همین نماز شب است. نماز شب را مى توان خیلى ساده برگزار کرد. چهار دو رکعتى همچون نماز صبح به نیّت نافله شب، و یک دو رکعتى به نیّت نافله شفع، و یک رکعت به نیت نافله وتر، که در قنوت و سجده آخر به هر مقدار که مایل باشید مى توانید دعا کنید، و هر حاجتى که از خدا دارید از او بخواهید. براى پى بردن به اهمیّت بیشتر نماز شب، به آیاتى از قرآن و روایاتى از معصومان(علیهم السلام) توجّه کنید:
نماز شب در آیات قرآن:
به چند نمونه از آیات قرآن پیرامون این موضوع توجّه کنید:
1. خداوند متعال در آیه 79 سوره اسراء مى فرماید:
«(وَمِنَ اللَّیْلِ فَتَهَجَّدْ بِهِ نَافِلَةً لَّکَ عَسَى أَنْ یَبْعَثَکَ رَبُّکَ مَقَاماً مَّحْمُوداً); و پاسى از شب را (از خواب برخیز، و) قرآن (و نماز) بخوان! این یک وظیفه اضافى براى توست; امید است پروردگارت تو را به مقامى در خورِ ستایش برانگیزد».
مقام پیامبر(صلى الله علیه وآله) مقامى بس والاست، ولى مى تواند با نماز شب به مقام بالاترى، یعنى مقام محمود نائل گردد.
سؤال: آیا مقام محمود اختصاصى به پیامبر اسلام(صلى الله علیه وآله) دارد؟
جواب: اختصاص به آن حضرت ندارد، بلکه هر کس به تناسب استعداد و شأن و لیاقتش از یکسو، و انجام این عبادت با ارزش از سوى دیگر، مى تواند به درجاتى از مقام محمود برسد.
2. سیماى نماز شب در آیات 15 تا 18 سوره ذاریات به شکل زیر ترسیم شده است:
«(إِنَّ الْمُتَّقِینَ فِى جَنَّات وَعُیُون * آخِذِینَ مَا آتَاهُمْ رَبُّهُمْ إِنَّهُمْ کَانُوا قَبْلَ ذَلِکَ مُحْسِنِینَ * کَانُوا قَلِیلا مِّنَ اللَّیْلِ مَا یَهْجَعُونَ * وَبِالاَْسْحَارِ هُمْ یَسْتَغْفِرُونَ); به یقین، پرهیزکاران در باغهاى بهشت و در میان چشمه ها قرار دارند، و آنچه پروردگارشان به آنها بخشیده دریافت مى دارند، زیرا پیش از آن (در سراى دنیا) از نیکوکاران بودند! آنها کمى از شب را مى خوابیدند و در سحرگاهان استغفار مى کردند».
استغفار، که از خصیصه هاى نماز شب شمرده شده، اختصاص به نماز خواننده ندارد. بلکه او براى خود و دیگر مؤمنان دعا مى کند، بلکه برخى از مؤمنان براى تمام مؤمنین و مسلمین در سراسر تاریخ استغفار و دعا مى کنند!
3. در آیه 6 سوره مزّمّل نیز مى خوانیم:
«(إِنَّ نَاشِئَةَ اللَّیْلِ هِىَ أَشَدُّ وَطْئاً وَأَقْوَمُ قِیلا); مسلّماً نماز و عبادت شبانه پابرجاتر و با استقامت تر است!».
«ناشئة اللیل» طبق آنچه در روایات آمده، به نماز شب تفسیر شده است.
نماز شب در روایات:
جمعى در زمانهاى دور معتقد بودند که اگر مادّه اى به نام کیمیا یا اکسیر یافت شود و آن را به مس بزنند، تبدیل به طلا مى شود. این مطلب یک تصوّر و خیال بود و هیچگاه به حقیقت نپیوست، هر چند براى آن تلاش فراوان و گسترده اى صورت گرفت، که نتیجه آن علم شیمى شد. شیمى نام لاتین همان کیمیاست. البتّه اگر کیمیا یافت هم مى شد و به مس مى زدند و مس ها طلا مى شد، مشکل حل نمى شد، چون وقتى تمام مس ها طلا شود، ارزش طلا بر اثر وفور و فراوانى همسان ارزش مس مى گردد، بلکه شاید از مس هم کم ارزش تر شود. زیرا مس کمیاب خواهد شد.
امّا علما و دانشمندان دینى معتقدند که در عالم معنویّت چنین اکسیر و کیمیایى وجود دارد که اگر به مس وجود انسان بزنیم، آن را تبدیل به طلاى ناب مى کند. یکى از این کیمیاها نماز شب است! و لهذا هر چه در مورد نماز شب گفته شود، کم است. نورانیّت و صفا و معنویّت و حفاظت انسان از آلودگى، و جبران گناه ها، گوشه اى از برکات این کیمیاى با ارزش است.
در مباحث گذشته به سه نمونه از آیات قرآن پیرامون نماز شب اشاره شد، اینک توجّه شما را به سه حدیث ناب در این رابطه جلب مى نماییم:
1. پیامبر گرامى اسلام(صلى الله علیه وآله) در مورد اینکه چرا حضرت ابراهیم(علیه السلام) متّصف به صفت خلیل اللّهى شد، مى فرماید:
«مَا اتَّخَذَ اللهُ اِبْراهیمَ خَلیلا اِلاَّ لاِِطْعامِهِ الطَّعامَ وَ صَلاتِهِ بِاللَّیْلِ وَ النّاسُ نِیامٌ; علت اینکه خداوند حضرت ابراهیم را به عنوان خلیل خود برگزید دو امر بود: نخست اینکه آن حضرت گرسنگان را سیر مى کرد، و اهل بذل و بخشش وجود و کرم بود. دیگر اینکه به هنگامى که غافلان از مردم در خواب بودند، آن حضرت به نماز شب مى ایستاد».
انسان باید از فضاى مناسب سحر، که فضایى معنوى و خاموش و بدون مزاحمت است استفاده کند. پس از استراحت شبانه، با فکر و جسمى آسوده به راز و نیاز با خدا بپردازد.
2. آن حضرت در حدیث دیگرى فرمودند:
«اِنَّ الْعَبْدَ اِذا تَخَلّى بِسَیِّدِهِ فى جَوْفِ اللَّیْلِ وَ ناجاهُ اَثْبَتَ اللهُ النُّورَ فى قَلْبِهِ... ثُمَّ یَقُولُ جَلَّ جَلالُهُ لِمَلائَکِتِهِ: یا مَلائِکَتى اُنْظُرُوا اِلى عَبْدى فَقَدْ تَخَلّى بى فى جَوْفِ اللَّیْلِ الْمُظْلِمِ وَ الْباطِلُونَ لاهُونَ، وَ الْغافِلُونَ نِیامٌ، اَشْهِدُوا عَنّى قَدْ غَفَرْتُ لَهُ; هنگامى که بنده اى در دل شب با خداى خود خلوت کند، و مشغول مناجات با مولاى خویش گردد، خداوند نور معرفت را در قلب او پایدار مى کند. سپس خطاب به ملائکه مى گوید: اى فرشتگان من! به بنده ام نگاه کنید هنگامى که اهل باطل در لهو و لعب فرو رفته و غافلان در خواب بسر مى برند، او در دل شب با من خلوت کرده و مشغول عبادت من است. شما را شاهد مى گیرم که این بنده ام را بخشیدم و از گناهانش درگذشتم و او را مشمول آمرزش خود قرار دادم».
3. امام صادق(علیه السلام) در مورد پاداش نماز شب فرمودند:
«خداوند متعال پاداش همه اعمال نیک مهم را در قرآن مجید بیان فرموده، امّا اجر و ثواب نماز شب را معیّن نکرده است، آنجا که فرمود: «(فَلاَ تَعْلَمُ نَفْسٌ مَّا أُخْفِىَ لَهُمْ مِّنْ قُرَّةِ أَعْیُن جَزَاءً بِمَا کَانُوا یَعْمَلُونَ); هیچ کس نمى داند چه پاداشهاى مهمى که مایه روشنى چشمهاست براى آنها نهفته شده، این پاداش کارهایى است که انجام مى دادند».
اگر گفته شود آیه مورد استدلال امام صادق(علیه السلام) چه ارتباطى با نماز شب دارد؟ مى گوییم آیه مذکور پس از آیه شریفه (تَتَجَافَى جُنُوبُهُمْ عَنِ الْمَضَاجِعِ...) که در مورد نماز شب است آمده و ناظر به آن است.
خلاصه اینکه طبق این روایت، هیچ کس حتّى حضرات معصومین(علیهم السلام) از پاداش دقیق نماز شب اطّلاع کافى ندارد، و فقط ذات مقدّس پروردگار از آن آگاه است.
امید آنکه پروردگار متعال به همه ما توفیق دهد که به هنگام إدبار لیل از رختخواب جدا شده، و با کیمیاى نماز شب وجود مسین خویش را طلا کنیم.
سوگند سوم: قسم به روشنایى صبح
پروردگار متعال پس از سوگند به ماه و سحرگاهان، به صبح هنگامى که چهره مى گشاید سوگند یاد کرده است. راستى لحظه طلوع فجر صادق چه زیبا و تماشایى است. آن قدر صفحه آسمان پرجاذبه و جمیل است که گویى آن را نقره پاشان کرده اند. طلوعِ صبح حالت نشاط عجیبى به انسان مى دهد، و شاید به همین علّت آن لحظه را آغاز وقت نماز صبح قرار داده اند.
