قرآن مجید در پاسخ به این سؤال امور مختلفى را شایسته تفکّر و اندیشه مى داند; که به برخى از آنها اشاره مى شود:
1. تفکّر در جهان آفرینش
خداوند متعال در آیه 190 و 191 سوره آل عمران مى فرماید:
«(إِنَّ فِی خَلْقِ السَّماوَاتِ وَالاَْرْضِ وَاخْتِلاَفِ اللَّیْلِ وَالنَّهَارِ لاَیَات لاُِّولِى الاَْلْبَابِ * الَّذِینَ یَذْکُرُونَ اللهَ قِیَاماً وَقُعُوداً وَعَلَى جُنُوبِهِمْ وَیَتَفَکَّرُونَ فِى خَلْقِ السَّماوَاتِ وَالاَْرْضِ رَبَّنَا مَا خَلَقْتَ هَذَا بَاطِلاً سُبْحَانَکَ فَقِنَا عَذَابَ النَّارِ); بى شک در آفرینش آسمانها و زمین، و آمد و رفت شب و روز، نشانه هاى (روشنى) براى خردمندان است. همانها که خدا را در حال ایستاده و نشسته، و آنگاه که بر پهلو خوابیده اند یاد مى کنند، و در اسرار آفرینش آسمانها و زمین مى اندیشند; (و مى گویند:) بارالها! اینها را بیهوده نیافریده اى; منزّهى تو! ما را از عذاب آتش نگاهدار».
با توجّه به اینکه جمله «یتفکّرون» بصورت فعل مضارع آمده، معناى آن این است که اگر انسان در سراسر عمرش در آفرینش آسمان و زمین، و بطور کلّى جهان خلقت بیندیشد، جا دارد. و موضوع تفکّر و اندیشه، محدودیّتى ندارد.
2. اندیشه در تاریخ گذشتگان
از جمله موضوعات مهم و عبرت آموزى که قرآن مجید نسبت به تفکّر پیرامون آن سفارش مى کند تاریخ گذشتگان و امّتهاى سابق است. در آیات 175 و 176 سوره اعراف در این زمینه مى خوانیم:
«(وَاتْلُ عَلَیْهِمْ نَبَأَ الَّذِى آتَیْنَاهُ آیَاتِنَا فَانسَلَخَ مِنْهَا فَأَتْبَعَهُ الشَّیْطَانُ فَکَانَ مِنْ الْغَاوِینَ * وَلَوْ شِئْنَا لَرَفَعْنَاهُ بِهَا وَلَکِنَّهُ أَخْلَدَ إِلَى الاَْرْضِ وَاتَّبَعَ هَوَاهُ فَمَثَلُهُ کَمَثَلِ الْکَلْبِ إِنْ تَحْمِلْ عَلَیْهِ یَلْهَثْ أَوْ تَتْرُکْهُ یَلْهَثْ ذَلِکَ مَثَلُ الْقَوْمِ الَّذِینَ کَذَّبُوا بِآیَاتِنَا فَاقْصُصِ الْقَصَصَ لَعَلَّهُمْ یَتَفَکَّرُونَ); بخوان سرگذشت آن کس را که آیات خود را به او دادیم; ولى (سرانجام) خود را از آن تهى ساخت، و شیطان در پى او افتاد، و از گمراهان شد. و اگر مى خواستیم، (مقام) او را با این آیات (و علوم و دانشها) بالا مى بردیم; (امّا اجبار بر خلاف سنّت ماست; پس او را به حال خود رها کردیم) و او به پستى گرایید، و از هواى نفس خود پیروى کرد. مثل او همچون سگ (هار) است که اگر به او حمله کنى، دهانش را باز، و زبانش را بیرون مى آورد، و اگر او را به حال خود واگذارى، باز همین کار را مى کند; (گویى چنان تشنه دنیاپرستى است که هرگز سیر نمى شود). این مثل گروهى است که آیات ما را تکذیب کردند; این داستانها را (براى آنها) بازگو کن، شاید بیندیشند (و بیدار شوند)».
آرى! باید سرگذشت فرعونها، نمرودها، شدّادها، و دیگر جبّاران و ظالمان تاریخ را مطالعه کرد. آنها چه کردند؟ به کجا رسیدند؟ چه چیزى از آنها باقى ماند؟ باید تاریخ گذشتگان را خواند، و فهمید که جوانان همیشه جوان نمى مانند، و ثروتمندان همواره پولدار باقى نمى مانند،بلکه ممکن است با یک حادثه کوچک، همه چیز از دست برود.
3. تفکّر در آیات الهى
در آیه شریفه 24 سوره یونس مى خوانیم:
«(کَذَلِکَ نُفَصِّلُ الاْیَاتِ لِقَوْم یَتَفَکَّرُونَ); این گونه، آیات خود را براى گروهى که مى اندیشند، شرح مى دهیم».
قرآن مجید از جمله آیات الهى است. این کتاب آسمانى آن قدر پر ثمر است که هر چه بیشتر در مورد آن اندیشه کنیم، نکات جدید، و مطالب نو، و پیامهاى تازه اى به دست مى آوریم. هر زمان قرآن را با تفکّر و اندیشه تلاوت کرده ام نکته اى تازه یافته ام! و این براى کسى که دهها سال در خدمت قرآن بوده، و بیش از چهل جلد تفسیر قرآن نوشته، جالب است.
4. تفکّر در مثالهاى قرآن
تمام آیات قرآن مجید قابل تأمّل و تفکّر است. امّا مثالهاى آن نکته هاى جالب ترى دارد.بدین جهت خداوند متعال مردم را به اندیشه در این دسته از آیات تشویق مى کند:
به آیه شریفه 21 سوره حشر توجّه کنید:
«(لَوْ أَنْزَلْنَا هَذَا الْقُرْآنَ عَلَى جَبَل لَّرَأَیْتَهُ خَاشِعاً مُّتَصَدِّعاً مِّنْ خَشْیَةِ اللهِ وَتِلْکَ الاَْمْثَالُ نَضْرِبُهَا لِلنَّاسِ لَعَلَّهُمْ یَتَفَکَّرُونَ); اگر این قرآن را بر کوهى نازل مى کردیم، مى دیدى که در برابر آن خاشع مى شود، و از خوف خدا مى شکافد! اینها مثالهایى است که براى مردم مى زنیم، شاید در آن بیندیشند».
خلاصه اینکه اسلام به تفکّر و اندیشه اهمیّت فوق العاده اى داده است، و مسلمانان را تشویق مى کند که پیرامون موضوعاتى همچون خلقت آسمان و زمین، قرآن مجید، تاریخ گذشتگان، مثالهاى قرآن و مانند آن اندیشه کنند.
اینک شما خوانندگان عزیز به این سؤال پاسخ دهید: آیا آیینى که در این سطح گسترده پیروان خویش را به تفکّر و اندیشه فرا مى خواند، افیون توده هاست؟!
تفکّر در کلام امیرمؤمنان على(علیه السلام):
به منظور تکمیل بحث، به چند حدیث کوتاه از حضرت على(علیه السلام) توجّه کنید:
1. «لا عِبادَةَ کَالتَّفَکُّرِ فى صَنْعَةِ اللهِ عَزَّوَجَلَّ; بالاترین عبادت اندیشه در مخلوقات خداوند است». یعنى اگر شما یک ساعت در مقابل مورچه اى بنشینید، و در ساختمان پر رمز و راز این موجود کوچک اندیشه کنید، و عظمت پروردگار را در این جثّه کوچک که تمام نیازهاى یک موجود زنده را در خود جمع کرده، مشاهده نمایید، به بالاترین عبادت دست یافته اید.
2. «اَلتَّفَکُّرُ فى مَلَکُوتِ السَّماواتِ وَ الاَْرْضِ عِبادَةُ الْمُخْلَصینَ; عبادت مؤمنین مخلص (تنها نماز و روزه، و مانند آن نیست، بلکه) تفکّر در ملکوت آسمانها و زمین است».
3. «اَلتَّفَکُّرُ فى آلاءِ اللهِ نِعْمَ الْعِبادَةِ; اندیشه در نعمتهاى پروردگار، از بهترین عبادتهاست».
از خداوند مى خواهیم که به ما توفیق تفکّر و اندیشه عنایت فرماید، که هر چه تفکّر بیشتر شود، بیشتر به خدا عشق مىورزیم، و هر چه آتش عشقمان فروزانتر گردد، بهتر عبادتش مى کنیم.
تفسیر سوگندهاى قرآن در کلام دانشمندان
دانشمندان شیعه و اهل سنّت از چندین قرن قبل در فکر جمع آورى قسمهاى قرآن بوده، و پیرامون آن بحث کرده، و برخى از آن مباحث به صورت کتاب منتشر شده، و اکنون موجود است. بنابراین، موضوع بحث ما یک بحث کاملا جدید و تازه نیست. آن بزرگواران مطالبى در تفسیر این آیات قرآن بیان کرده اند، و مطالبى نیز باقى مانده که ما به آن مى پردازیم. همان گونه که مطالبى از ما باقى خواهد ماند که آیندگان پیرامون آن بحث خواهند کرد. زیرا قرآن مجید، به فرموده حضرت على(علیه السلام): «نوآوریهایى دارد که هرگز پایان نمى گیرد، و شگفتیهاى فراوانى که تمام نمى شود; لا تَفْنى غَرائِبُهُ وَ لا تَنْقَضى عَجائِبُهُ».
