براى روشن شدن تفسیر آیه مورد بحث، لازم است به چند آیه قبل و بعد آیه مذکور نیز نگاه اجمالى داشته باشیم، لذا به تفسیر کوتاه آیات 66 تا 72 توجّه کنید:
«(وَیَقُولُ الاِْنسَانُ أَئِذَا مَا مِتُّ لَسَوْفَ أُخْرَجُ حَیّاً); بعضى از انسانهاى منکر معاد مى گویند: چگونه پس از مرگ مرا از قبر بیرون آورده و زنده مى کنند؟!»
در روایات آمده که چند نفر از مشرکان عرب استخوان پوسیده اى به دست گرفته، خدمت پیامبر(صلى الله علیه وآله) رسیدند. سپس استخوان را با دست خرد کرده، تبدیل به گرد (پودر) نموده، و آن را به باد داده، و باد هر جزیى از آن را به گوشه اى برد. سپس خطاب به پیامبر(صلى الله علیه وآله) گفتند: خداوند چگونه این استخوانى که هر جزیى از آن در گوشه اى پراکنده شد را دوباره تبدیل به یک انسان مى کند؟ در اینجا بود که آیه مذکور نازل شد. شبیه این داستان در مورد آیه 77 به بعد سوره یاسین نیز نقل شده است.
خداوند متعال در پاسخ به این سؤال ابتدا یک استدلال منطقى ذکر مى کند، و سپس کسانى که حرف منطق را نمى پذیرند و زیربار استدلال نمى روند را تهدید به عذاب مى نماید. توجّه کنید:
«(أَوَلاَ یَذْکُرُ الاِْنسَانُ أَنَّا خَلَقْنَاهُ مِنْ قَبْلُ وَلَمْ یَکُ شَیْئاً); آیا این انسانهاى منکر معاد آفرینش نخستین خویش را فراموش کرده اند؟ مگر ما در ابتدا آنها را از خاک نیافریدیم؟ بنابراین، چه مشکلى وجود خواهد داشت اگر دوباره آنها را ازخاک بیافرینیم؟ اگر شخصى مسیر خاصّى را چندین بار رفت و آمد کند، آیا براى مرتبه چندم طىّ آن مسیر براى او مشکل و غیر ممکن است، یا راحت تر و آسان تر خواهد بود؟
بنابراین همان طور که خداوند انسان را از خاک آفرید، بلکه زمانى بود که خاک هم نبود و خداوند خاک را نیز خلق کرد و از آن آدم را آفرید، در جهان آخرت نیز دوباره او را از خاک زنده بیرون مى آورد، و این کار نسبت به مرتبه اوّل راحت تر است.
خداوند پس از بیان این استدلال منطقى، کسانى که زیر بار آن نروند را به شکل زیر تهدید مى کند:
«(فَوَرَبِّکَ لَنَحْشُرَنَّهُمْ وَالشَّیَاطِینَ ثُمَّ لَنُحْضِرَنَّهُمْ حَوْلَ جَهَنَّمَ جِثِیّاً); سوگند به پروردگارت اى محمّد! همه این منکران معاد را همراه با شیاطین زنده مى کنیم و در اطراف جهنم به حالت جثّى حاضر مى کنیم!».
«جثیاً» جمع «جاثى» به کسى گفته مى شود که بر سر زانو ایستاده و نمى تواند روى پا بلند شود. گاه انسان آنقدر خسته مى شود که تمام نیرویش را جمع مى کند و بر روى زانوها مى ایستد، امّا نمى تواند روى پا بلند شود. به چنین انسانى که روى زانو ایستاده جِثِىّ گفته مى شود.
«(ثُمَّ لَنَنزِعَنَّ مِنْ کُلِّ شِیعَة أَیُّهُمْ أَشَدُّ عَلَى الرَّحْمَنِ عِتِیّاً); سپس از بین آنان که در گرداگرد جهنّم جمع کرده ایم، از هر گروه و جمعیّتى، کسانى را که در برابر خداوند رحمان از همه سرکش تر بوده جدا مى کنیم».
«(ثُمَّ لَنَحْنُ أَعْلَمُ بِالَّذِینَ هُمْ أَوْلَى بِهَا صِلِیّاً); ما آگاهتریم که چه کسانى مستحق دوزخ هستند و چه کسانى استحقاق جهنم را ندارند».
«(وَإِنْ مِّنْکُمْ إِلاَّ وَارِدُهَا کَانَ عَلَى رَبِّکَ حَتْماً مَّقْضِیّاً); و همه شما (بدون استثنا) وارد جهنّم مى شوید، این امرى است حتمى و قطعى و بى شک انجام مى شود».
آرى! همه انسانها بدون استثنا وارد جهنّم مى شوند، حتى آنها که بهشتى اند!
سؤال: آیا مى توان از جهنّم به سوى بهشت رفت و نسوخت؟
جواب: آرى! این امر امکان پذیر است. اگر دریایى از آتش را تصوّر کنید، وشىء قابل اشتعالى با سرعت بسیار زیادى از آن عبور کند، نخواهد سوخت. بنابراین صالحان و پاکان و پیامبران نیز از جهنّم عبور مى کنند، ولى سرعت عبور آنها آن قدر زیاد است که آتش جهنّم هیچ آسیبى به آنها نمى رساند.
بنابراین به هر مقدار که سرعت عبور کمتر باشد به همان نسبت آتش جهنم بر آنها اثر مى گذارد و واى به حال کسانى که سرعت آنها بسیار کند است که در آتش جهنّم سقوط مى کنند، و از چنین حالتى به خدا پناه مى بریم.
نه تنها در جهان آخرت راه بهشت از جهنّم مى گذرد، بلکه در این جهان نیز راه بهشت پر پیچ و خم و داراى سنگلاخ فراوان و همراه با مشکلات بى شمار است. لهذا حضرت على(علیه السلام) به نقل از پیامبر گرامى اسلام(صلى الله علیه وآله) فرمودند:
«إِنَّ الْجَنَّةَ حُفَّتْ بِالْمَکارِهِ وَ إِنَّ النّارَ حُفَّتْ بِالشَّهَواتِ; بهشت با انواع مشکلات و سختى ها آمیخته شده، و جهنّم با انواع شهوات و هواپرستى ها». بنابراین تعجّبى نیست اگر در قیامت از داخل جهنّم عبور کنیم.
«(ثُمَّ نُنَجِّى الَّذِینَ اتَّقَوْا وَّنَذَرُ الظَّالِمِینَ فِیهَا جِثِیّاً); پس از اینکه همه وارد جهنّم شدند آنها که تقوا پیشه کردند را از دوزخ رهایى مى بخشیم و ظالمان را در حالى که از ضعف و ذلّت به زانو درآمده اند، در آن رها مى سازیم».
