چهار احتمال در تفسیر «ما یسطرون» که سوگند دوم را تشکیل مى دهد، مطرح شده است:
الف) «ما یسطرون» سطورى است که نوشته مى شود. یعنى قسم به قلم و آنچه مى نویسد.
ب) «ما یسطرون» چیزى است که به سطرها و خط ها نظم مى بخشد. توضیح اینکه: در زمانهاى گذشته که دفترها و کاغذها خط کشى شده نبود، و به همین جهت نوشته ها معمولا کج و غیر مستقیم نوشته مى شد، براى تنظیم سطور و جلوگیرى از اعوجاج در نوشتار، مقوّا یا فلزى به اندازه صفحه کاغذ تهیّه مى کردند. که بر روى این صفحه کاغذى یا فلزى به اندازه سطور لازم بر روى کاغذى که مى خواستند روى آن بنویسند سوراخ وجود داشت. نخهایى را بر روى این سوراخها از بالا به پایین کشیده بودند، کاغذ مورد نظر را روى این وسیله مى گذاشتند و بر اثر فشار بر روى آن صفحه، خطرهاى نامرئى روى صفحه کاغذ ایجاد مى شد. سپس بر روى آن خطها مى نوشتند، و بدین صورت نوشته ها مستقیم و بدون اعوجاج مى شد.
به این وسیله و ابزار مسطر گفته مى شود. طبق این احتمال خداوند به این وسیله قسم یاد کرده است. قسم به قلم و آنچه بوسیله آن سطرها و نوشته ها را منظّم مى کنند، تا قلم از مسیر مستقیم انحراف و اعوجاج پیدا نکند.
ج) منظور از ما یسطرون، «ما یسطرون فیه» است، یعنى کاغذى که بر روى آن مى نویسند. قسم به قلم و قسم به کاغذى که بر روى آن نوشته مى شود.
د) منظور «ما یسطرون به» است، یعنى جوهرى که به کمک آن خط نوشته مى شود; قسم به قلم و مرکب.
و بعید نیست که همه اینها در معناى ما یسطرون جمع باشد. یعنى قسم به قلم وحى و علم پروردگار، سوگند به قلم فرشتگان، قسم بر قلم انسانها، سوگند به مرکّب و کاغذ و سطرهاى نوشته شده بر روى کاغذ و آنچه بوسیله آن سطرها را تنظیم مى کنند. و تمام این قسمها به یک نکته اشاره دارد و آن اهمیّت فوق العاده قلم است.
ارزش قلم:
براى پى بردن به ارزش فوق العاده قلم، به مطلب زیر توجّه کنید:
دانشمندان دوران زندگانى انسان را به دو دوره تقسیم کرده اند: دوران ما قبل تاریخ و دوران تاریخ. و تفاوت این دو دوره در اختراع خط است. از زمانى که بشر توانست خطى اختراع کند و چیزى بنویسد و آثار خود را براى نسل هاى بعد به یادگار بگذارد، دوران تاریخ شروع شد. و قبل از آن، دوران ماقبل تاریخ است!
بنابراین، پیدایش خط آن قدر مهم و سرنوشت ساز است که زندگى بشر را از گذشته متمایز کرده است. علاوه بر این، تمام تمدّنهاى جوامع مختلف در سایه خط و قلم بوجود آمده، و تمام علوم و دانشها نیز از همین طریق از نسلى به نسل دیگر منتقل شده است. همان گونه که صنایع مختلف و اختراعات و اکتشافات و نوآوریها نیز مرهون و مدیون قلم هستند.
جالب اینکه قرآن مجید زمانى به این شىء ارزشمند و سرنوشت ساز قسم خورد، که بشر به ارزش واقعى آن پى نبرده بود و آیات مربوط به قلم در محیطى نازل شد که افراد با سواد آنجا، که تنها قادر بر خواندن و نوشتن بودند، به عدد انگشتان دست و پا نمى رسید! و این، معجزه قرآن بود!
همان گونه که ظهور اسلام و قرآن در عقب افتاده ترین کشورهاى عصر پیامبر، نیز خود اعجازى دیگر بود.
حقیقتاً آوردن سوره قلم توسّط پیامبرى امّى، که به مدرسه نرفته بود، در محیطى تاریک و عقب افتاده، همچون حجاز، از کارهاى فوق طاقت بشر و لذّت آفرین است.
نقش قلم در عصر و زمان ما:
متأسّفانه قلم هاى مسموم در عصر و زمان ما، اگر زیادتر از قلمهاى سالم نباشد، کمتر نیست. قلمهایى که در خدمت استعمار و ظلم و ستم هستند، قلم هایى که مأموریّت شبهه افکنى یافته اند، قلم هاى مسمومى که در روزنامه ها، مجلاّت، نشریات و کتابها، فقط و فقط به حفظ منافع صاحبان خود مى اندیشند. و در این مسیر از نشر هر چیزى که به اهداف آنها کمک کند، باکى ندارند.
با کمال تأسّف گردانندگان مهمترین مجلاّت و روزنامه هاى دنیا در کشورهاى مهمّى نظیر آمریکا و آلمان و ایتالیا و انگلستان صهیونیستها هستند!
عجیب است که چهار میلیون صهیونیست بر مهمترین منابع اطّلاع رسانى جهان پنجه افکنده، و حوادث و اخبار را در راستاى اهداف شوم خویش قلم مى زنند، و در این مسیر چه ظلم ها و جنایاتى که روا نمى دارند!
یک مقام دولتى در لبنان به طرز مشکوکى کشته مى شود، و قاعدتاً باید این مسأله داخلى از طریق مقامات آن کشور پیگیرى و عوامل آن مجازات شوند، امّا چون طرح این مسأله در مجامع بین المللى و متّهم کردن کشورى همچون سوریه به دست داشتن در قتل مقام مذکور به نفع صهیونیستهاست. آن را در سطح جهان و به صورت گسترده اى مطرح نموده، تا آنجا که سعى مى کنند آن را به شوراى امنیّت ببرند. امّا هزاران جنایتى که خود و هم پیمانانشان در گوشه و کنار مرتکب مى شوند، انعکاس در جهان ندارد، و به مجامع بین المللى کشیده نمى شود. حتّى جنایاتى نظیر شکنجه در زندان ابوغریب بغداد، که توسّط نیروهاى خود آنها فاش شد و کوس رسوایى آن در جهان پیچید، مسکوت باقى مى ماند!
قلم هنگامى که در اختیار پیروان شیطان قرار گیرد، نه تنها شیطان را به محاکمه نمى کشد، بلکه از شیطان فرشته اى ترسیم نموده، به مردم ارائه مى کند! کارى که قلم بدستان مزدور با افکار عمومى مردم آمریکا کرده است، تا آنجا که آنها معتقدند اسرائیلها مردمى مظلوم و ستمدیده اند که مورد ظلم و ستم فلسطینى ها واقع شده اند!
خلاصه اینکه قلم اگر در دست اهلش باشد بهترین وسیله تکامل بشر، و چنانچه در دست نااهلان باشد تبدیل به ابزار سقوط و مایه ترویج ظلم و فساد مى گردد.
آزادى قلم تا کجا؟
امروز سخن از آزادى قلم فراوان، و در اطراف این موضوع ما نور زیادى داده مى شود، امّا راستى حدّ و حدود آزادى قلم تا کجاست؟
هر نشریّه و روزنامه ومجلّه اى که مرتکب خلافى مى شود، و مسئولین امر با آن برخورد مى کنند، فریاد عدّه اى از گوشه و کنار بر مى خیزد که آزادى مطبوعات مخدوش شد! آیا آزادى قلم بدان معناست که مطبوعات آزادند هر مطلب صحیح و غلط، سالم و ناسالم، مفید و غیر مفیدى بنویسند، و هیچ کس حق اعتراض و برخورد با آنها را ندارد؟
قرآن مجید در این زمینه مى فرماید:
«(یَا عِبَادِىَ الَّذِینَ آمَنُوا إِنَّ أَرْضِى وَاسِعَةٌ فَإِیَّاىَ فَاعْبُدُونِ); اى بندگان من! زمین وسیع است و شما آزاد هستید در هر کجا زندگى کنید، ولى در مسیر بندگى من گام بردارید. (آزادى شما باید در چهارچوبه بندگى من باشد)».
بنابراین آزادى قلم و مطبوعات نیز باید در چهارچوبه بندگى پروردگار، و رعایت شئونات اسلامى و حریم هاى شرعى باشد; نه اینکه از توهین کنندگان به مقدّسات، تهمت زنندگان به افراد پاک، اختلاف ایجاد کنندگان، شبهه افکنان و مانند آن، به بهانه آزادى قلم و مطبوعات حمایت شود)، که چنین چیزى واقعاً شرم آور است.
نتیجه اینکه باید براى آزادى قلم و مطبوعات چهارچوبه خاصّى تعیین کرد، و همه در آن چهارچوبه حرکت نموده و هرگز از آن تخطّى ننمایند. تا قلم دچار انحراف و اعوجاج نگردد، و از مسیر مستقیم خارج نشود، و ارزش قسم یاد کردن را پیدا کند، و همواره مقدّس و مورد احترام باشد.
ارزش قلم از دیدگاه امام صادق(علیه السلام):
طبق برخى از روایات آنچه در دنیا بوده، از جمله انسان و اعمال و نیّاتش، در روز قیامت وزن مى شود. اینکه چه ترازویى در آنجاست که قادر بر وزن کردن اعمال و نیّات انسانهاست، و چگونه این کار انجام مى شود؟ بر ما روشن نیست. البتّه وزن کردن انسانها به خاطر تعیین مقدار سنگینى آنها نیست، بلکه براى روشن کردن مقدار اعمال خوب و بد آنهاست. بدین جهت گاه یک انسان سنگین وزن و قوى پیکر را که وزن مى کنند، هیچ وزنى نشان نمى دهد (لا یزن جناح بعوضة) چون از نظر اعمال خیر انسان بى مغز و توخالى و تهى دستى است. و بالعکس انسانهاى به ظاهر سبک وزنى را در آن ترازو مى نهند و عقربه ترازو چندین برابر وزن عادى آنها را نشان مى دهد! چون خلوص نیّت، پاکى عقیده، و کردار درست داشته اند. و خوشا به حال چنین افرادى که به تعبیر قرآن مجید: (فَأَمَّا مَنْ ثَقُلَتْ مَوَازِینُهُ * فَهُوَ فِى عِیشَة رَّاضِیَة).
در آن روز خون تمام شهداى طول تاریخ بشریّت، از ابتداى خلقت آدم تا قیام قیامت، که در راه آزادى و دفاع از مظلومان و رضاى خداوند ریخته شده در یک کفّه ترازو، و مرکّب قلم دانشمندانى که در طول تاریخ براى رضا و خشنودى پروردگار
قلم زده اند نیز در کفّه دیگر ترازو نهاده مى شود، و مرکّب قلم دانشمندان سنگینى مى کند! چرا؟
در پاسخ به این سؤال مى توان دلایلى ذکر کرد، از جمله:
1. اگر قلم دانشمندان پشتوانه خون شهیدان نباشد، به زودى به فراموشى سپرده مى شود. بنابراین قلم باعث جاودانگى خون شهید مى شود، و لذا افضل است.
2. اسلحه شهید با جسم دشمن سر و کار دارد و آن را از بین مى برد، امّا قلم دانشمند با روح دشمن مبارزه مى کند. و همان گونه که روح افضل از جسم است، آنچه با روح سر و کار دارد، نیز برتر از چیزى است که با جسم سر و کار دارد.
3. قلم تکیه بر منطق دارد و شمشیر تکیه بر زور. هر چند توسّل به زور در مقابل زورمندان بى منطق که جز زبان زور نمى فهمند لازم و ضرورى است. امّا به هر حال رجحان منطق بر زور ـ هر چند بجا باشد ـ امرى بدیهى است.
4. خون شهید در منطقه خاصّ و مکان محدودى اثرگذار است، امّا شعاع قلم محدود نیست و مکان و زمان نمى شناسد.
راستى اگر تمام آنچه در مقام علم و دانش و اهمیّت قلم توسّط دانشمندان و شخصیّتهاى مختلف گفته شده را یک طرف، و روایت مذکور را در سوى دیگر بنهیم، بى شک حدیث مذکور بر همه آنها ترجیح دارد، چرا که جایگاه ویژه قلم و دانش را به شایستگى ترسیم کرده است.
از مباحث گذشته، اهمیّت و جایگاه ویژه قلم، در صورتى که بطور صحیح از آن استفاده شود، و خطرات فراوان و پیامدهاى بسیار زشت و گاه جبران ناپذیرش، چنانچه بطور ناصحیح و غلط مورد استفاده قرار گیرد، روشن شد. بنابراین همه ما در مقابل این دو نوع قلم وظیفه داریم. وظیفه ما حمایت، تشویق، کمک و توسعه نوع اوّل، و اعتراض، برائت و بیزارى و برخود با قلم هاى ناسالم است.
