سؤال: خداوند متعال براى بار دیگر به شب و روز قسم خورده است. آیا تکرار این قسم ها با فصاحت و بلاغت قرآن مجید ناسازگار نیست؟ چرا که این سومین بار است که در طىّ مباحث گذشته به روز و شب قسم یاد شده است; یا این قسم ها با هم فرق دارد، و هر کدام سوگند تازه اى محسوب مى گردد؟
پاسخ: اگر در آیات مورد بحث دقّت کنیم تصدیق خواهیم کرد که این سوگندها تکرارى نیست. و نه تنها منافاتى با فصاحت و بلاغت قرآن مجید ندارد، بلکه خود گواه و شاهدى بر فصاحت و بلاغت آن است. زیرا هر چند در ظاهر در هر سه مورد به شب و روز قسم یاد شده، ولى در حقیقت در هر مورد به بخشى از لیل و نهار سوگند خورده است. توجّه کنید:
در یک جا مى فرماید: «(وَاللَّیْلِ إِذْ أَدْبَرَ); قسم به شب هنگامى که پشت مى کند» در اینجا قسم به مجموعه شب نیست، بلکه به هنگامى است که از نیمه بگذرد.
و در جاى دیگر فرموده است: «(وَاللَّیْلِ إِذَا عَسْعَسَ); سوگند به شب هنگامى که تاریکى آن کم رنگ مى شود». دراینجا هم سوگند به زمان خاصّى از شب است، نه تمام شب. و آن نزدیکیهاى اذان صبح است، که هوا رو به روشنایى مى رود و به طلوع فجر صادق نزدیک مى شویم.
و در آیات مورد بحث، سوره لیل مى خوانیم: «(وَاللَّیْلِ إِذَا یَغْشَى); قسم به شب هنگامى که تاریکى او جهان را مى پوشاند» در اینجا هم قسمت خاصّى از لیل، یعنى اوّل شب، مورد سوگند واقع شده است. بنابراین، خداوند به سه زمان مختلف از شب سوگند خورده، و به هیچ وجه تکرارى صورت نگرفته است.
و امّا در آیات مربوط به روز، در یکجا فرموده است: «(وَالصُّبْحِ إِذَا تَنَفَّسَ); قسم به صبح هنگامى که تنفّس مى کند» و این اشاره به آغاز صبح و ابتداى روز دارد.
و در جاى دیگر فرموده: «(وَالصُّبْحِ إِذَا أَسْفَرَ); قسم به صبح هنگامى که کاملا روشن مى شود» در اینجا قسم به هنگام طلوع آفتاب است.
و در آیه سوم فرموده است: «(وَالنَّهَارِ إِذَا تَجَلَّى); قسم به روز هنگامى که کاملا تجلّى و بروز کند» که نزدیکى هاى ظهر منظور است. پس در این سه مورد هم قسم ها یکسان نیست، بلکه سه حالت مختلف روز انتخاب شده است; در اوّلى به ابتداى طلوع فجر صادق، و در دومى به ابتداى طلوع خورشید، و در سومى به هنگام اوج خورشید در پهناى آسمان سوگند یاد شده است. و این عین فصاحت و بلاغت قرآن مجیداست.خداوند مى خواهدبه مابفهماندکه مجموعه روزیک نشانه نیست،سرتاسر شب یک نشانه نیست، بلکه حالات مختلف شب و روز هر کدام یک نشانه مستقل و جداگانه است.همان گونه که در آیات 20 و 21 سوره ذاریات در مورد انسان مى فرماید:
(وَفِى الاَْرْضِ آیَاتٌ لِّلْمُوقِنِینَ * وَفِى أَنفُسِکُمْ أَفَلاَ تُبْصِرُونَ).
یعنى وجود هر انسان تنها یک آیه و نشانه از عظمت پروردگار نیست، بلکه در وجود هر انسانى آیات و نشانه هاى متعدّدى وجود دارد. یکى از آیات عجیب پروردگار در وجود انسانها این است که انسان یک نوع غذا مى خورد، امّا این غذا هنگامى که به استخوان انسان مى رسد تبدیل به استخوان، و زمانى که به خون مى رسد تبدیل به خون، و اگر به چشمان انسان برسد تبدیل به اشک چشم، و خلاصه به هر عضوى از اعضاى انسان برسد تبدیل به همان عضو شده، و به رنگ آن عضو در مى آید.
همان گونه که در طبیعت نیز این مسأله را مشاهده مى کنیم که از آب و هوا و زمین واحد، گیاهان مختلف و درختان گوناگون و میوه هاى متفاوتى بدست مى آید. اینها هر کدام نشانه اى مستقل از نشانه هاى پروردگار است. آغاز شب، وسط شب، پایان شب، ابتداى روز، هنگام طلوع آفتاب، هنگام ظهر، هر کدام ویژگى خاصّى دارد که خداوند به تک تک این لحظات سوگند یاد کرده است. محیط آرام و آماده استراحتى که شب براى انسانها، بلکه حیوانات، و حتّى درختان فراهم مى کند که همه موجودات عالم از آن براى استراحت خود استفاده مى کنند نعمت بزرگى است که شایستگى قسم یاد کردن را دارد.
نتیجه اینکه قسم اوّل در آیات سوره لیل، سوگند به ابتداى شب است که تاریکى آن جهان را فرا مى گیرد. و قسم دوم سوگند به نیمه هاى روز است که روشنایى آن بصورت کامل جهان را فرا گرفته است.
