آیین رحمت - معارف اسلامی و پاسخ به شبهات کلامی

امام علی(ع) درباره راه آزمايش «شخصيت» انسان ها می فرماید: «در دگرگونى حالات، گوهر مردان شناخته مى شود»، بر اين اساس، آزمایش، بهترين راه شناخت حقيقت هر چيزی از جمله انسان ها است؛ زیرا بسياری از افراد دارای ظاهرى آراسته؛ اما باطنی آلوده هستند و گاه به عكس دارای ظاهرى آلوده و باطنی آراسته اند. بر این اساس هنگامى كه طوفان هاى اجتماعى مي وزد و تحول ها آشكار مى شود و صفحات اجتماع زير و رو مى گردد، افراد باطن خود را كه در حال عادى نشان نمى دادند آشكار مى سازند.

امام علي(عليه السلام) در حکمت 217 «نهج البلاغه»، به طريقه آزمايش «شخصيت» انسان ها اشاره مى كند و مى فرمايد: (در دگرگونى حالات گوهر مردان شناخته مى شود)؛ «فِي تَقَلُّبِ الاَحْوَالِ، عُلِمَ(1)جَوَاهِرِ الرِّجَالِ». در كتاب «كافي» در ادامه اين كلام نورانى آمده است «وَ الاَيّامُ تُوضِحُ لَكَ السَّرائِرَ الْكامِنَةَ»(2)؛ (و گذشت روزها اسرار پنهانى را بر تو آشكار مى سازد).
«جواهر» جمع «جوهر» به معناى اشياى گرانبهايى است كه از معدن استخراج مى كنند، به ذات و طبيعت هر چيزى نيز اطلاق مى شود و در اينجا نيز منظور همين است. بسيار مى شود كه ظاهر و باطن افراد مختلف است، ظاهرى آراسته دارند؛ در حالى كه درون، آلوده است. ظاهرش پاكدامن، زاهد، شجاع و پرمحبت است؛ ولى باطن كاملاً برخلاف آن است و گاه به عكس افرادى ظاهراً كم استقامت، فاقد سخاوت و بى تفاوت به نظر مى رسند؛ در حالى كه در باطن شجاع و نيرومند و باتقوا هستند. چگونه مى توان به اين تفاوت ها پى برد و درون اشخاص را كشف كرد و معيارى براى همكارى و عدم همكارى با آنها جست و جو نمود؟
بهترين راه همان است كه مولا در كلام بالا فرموده است. هنگامى كه طوفان هاى اجتماعى مي وزد و تحول ها آشكار مى شود و صفحات اجتماع زير و رو مى گردد اينجاست كه افراد، باطن خود را كه در حال عادى نشان نمى دادند آشكار مى سازند. به تعبير ديگر بهترين راه براى شناخت حقيقت و باطن هر چيز، تجربه و آزمايش و امتحان است. اين حكم درباره انسان ها نيز صادق است و بهترين طريق تجربه، حالاتى است كه از خود در دگرگونى هاى اجتماعى بروز مى دهند، ديروز ثروتى نداشت، امروز به نوايى رسيده و يا مقامى نداشت و مقامى به دست آورده. گاه چنان بر مركب غرور سوار مى شود كه هيچ كس به گرد او نمى رسد. اينها در امتحان شخصيت مردود شده اند، ولى به عكس، افرادى را مى بينيم كه نه مال و ثروت و نه جاه و مقام و نه مشكلات زندگى هيچ يك بر آنها تأثيرى نمى گذارد، همان راه مستقيمى را مى پيمايند كه پيش از اين مى پيمودند و همان مناسبات خوبى را دارند كه با دوستانشان داشتند.
«تَقَلُّب اَحوال» مفهوم جامعى است كه هرگونه دگرگونى زندگى را شامل مى شود: رسيدن به مال و ثروت يا فقر، پيدا كردن مقام يا سقوط از آن، بهبودى و تندرستى يا بيمارى، فراهم آمدن اسباب شادى يا مصائب و حوادث دردناك و مانند اينها بوته هاى امتحانى هستند كه انسان ها در آن آزموده مى شوند؛ درست مانند بوته و كوره هاى معمولى كه طلاى ناب را در آن مى آزمايند و يا سياه سيم زراندود را به آن مى برند تا باطن آن آشكار شود.
به گفته شاعر:
خوش بود گر محك تجربه آيد به ميان *** تا سيه روى شود هر كه در او غش باشد
نيز به گفته شاعرى ديگر:
سياه سيم زراندود چون به بوته برند *** خلاف آن به در آيد كه خلق پندارند!
تاريخ اسلام، نمودار عجيبى از همين كلام حكمت آميز است، افرادى از ياران پيغمبر(صلى الله عليه وآله) كه در غزوات اسلامى به عنوان مجاهدى خستگى ناپذير و افسرانى فداكار درخشيدند؛ ولى بعد از رحلت پيغمبر گرامى اسلام(صلى الله عليه وآله) بر اثر حُبّ جاه و مقام يا مال و ثروت راه خود را جدا كردند و همان گونه كه در حكمت 441 «نهج البلاغه»، آمده: «الْوِلَايَاتُ مَضَامِيرُ الرِّجَالِ»؛ (پست هاى مهم ميدان مسابقه و آزمايش مردان است) و خلاصه كارهايى براى رسيدن به مال و مقام دنيا انجام دادند كه هيچ كس از آنها انتظار نداشت. در حديث ديگرى از اميرمؤمنان علي(عليه السلام) در «غرر الحكم» مى خوانيم: «اَلْغِنَى وَ الْفَقْرُ يَكْشِفانِ جَواهِرَ الرِّجالِ وَ أوْصَافِهَا»(3)؛ (بى نيازى و فقر، باطن افراد و اوصاف آنها را آشكار مى سازد).
مرحوم كلينى در كتاب «كافى» در حديث معتبرى نقل مى كند كه بعد از قتل «عثمان»، اميرمؤمنان على(عليه السلام) به منبر رفت و خطبه اى خواند و در ضمن آن خطبه فرمود: «... يَوْمَ بَعَثَ اللهُ نَبِيَّهُ(صلى الله عليه وآله) وَ الَّذِي بَعَثَهُ بِالْحَقِّ لَتُبَلْبَلُنَّ بَلْبَلَةً وَ لَتُغَرْبَلُنَّ غَرْبَلَةً حَتَّى يَعُودَ أَسْفَلُكُمْ أَعْلَاكُمْ وَ أَعْلَاكُمْ أَسْفَلَكُمْ وَ لَيَسْبِقَنَّ سَبَّاقُونَ كَانُوا قَصَّرُوا وَ لَيُقَصِّرَنَّ سَبَّاقُونَ كَانُوا سَبَقُوا»(4)؛ (سوگند به خدايى كه محمد را به حق مبعوث ساخت، همگى به يكديگر مخلوط و غربال خواهيد شد [تا خالص از ناخالص در آيد و پيروان حق از پيروان باطل جدا شوند] تا آنجا كه افراد پايين نشين بالا و افراد بالانشين پايين قرار خواهند گرفت و آنها كه در اسلام پيشگام بودند و بركنار گشتند سر كار خواهند آمد و كسانى كه [با حيله و تزوير] پيشى گرفتند كنار مى روند).
اين سخن را با ذكر آيه اى از قرآن مجيد كه در واقع همه اين روايات به آن باز مى گردد پايان مى دهيم آنجا كه مى فرمايد: «وَ تِلْكَ الاَيَّامُ نُداوِلُها بَيْنَ النَّاسِ وَ لِيَعْلَمَ اللَّهُ الَّذِينَ آمَنُوا وَ يَتَّخِذَ مِنْكُمْ شُهَداءَ وَ اللَّهُ لَا يُحِبُّ الظَّالِمِينَ * وَ لِيُمَحِّصَ اللَّهُ الَّذِينَ آمَنُوا وَ يَمْحَقَ الْكافِرِينَ»(5)؛ (و ما اين روزهاى [پيروزى و شكست] را در ميان مردم مى گردانيم، [و اين خاصيّت زندگى دنياست] تا خدا، افرادى را كه ايمان آورده اند، مشخص سازد، و [خداوند] از ميان خودتان، شاهدانى بگيرد. و خدا ستمكاران را دوست نمى دارد و تا خداوند، افراد با ايمان را خالص گرداند [و ورزيده شوند] و كافران را [به تدريج] نابود سازد).(6)