آیین رحمت - معارف اسلامی و پاسخ به شبهات کلامی

در عصر رسول خدا(ص) و عصر معصومان(ع) نمازها غالباً در پنج وقت فضيلت انجام می شد و امروزه هم اگر در پنج وقت بخوانيم بهتر است؛ لکن با اين حال پیامبر(ص) در سفرها و در مواقع گرما و سرماى شديد، باران و... ، اجازه جمع ميان نماز ظهر و عصر و مغرب و عشا را مى دادند. افزون بر اين بارها در زندگى پيامبر(ص) اتفاق افتاد كه بدون هيچ عذرى ميان دو نماز جمع كرده و فرمود: مى خواهم رخصتى براى امت من باشد تا اگر مايل به جمع باشند بتوانند از اين رخصت استفاده كنند. در منابع معروف اهل سنّت نیز حدود سى روايت در این رابطه نقل شده است.

در کتب روایی و تاریخی نقل شده که در عصر رسول خدا(صلى الله عليه و آله و سلم) و همچنين در اعصار معصومان(عليهم السلام) نمازها غالباً به صورت جداگانه و در پنج وقت فضيلت انجام مى شده و امروز هم اگر در پنج وقت بخوانيم بهتر است؛ ولى با اين حال پيغمبر اكرم(صلى الله عليه و آله و سلم) در سفرها و در مواقع گرماى شديد و سرماى شديد و باران، اجازه جمع ميان نماز ظهر و عصر و مغرب و عشا را مى داد. افزون بر اين بارها در زندگى پيغمبر اكرم(صلى الله عليه و آله و سلم) اتفاق افتاد كه بدون هيچ عذرى ميان دو نماز جمع كرد و فرمود: مى خواهم رخصتى براى امت من باشد تا اگر مايل به جمع باشند بتوانند از اين رخصت استفاده كنند.
ولى متأسفانه جمع عظيمى از اهل سنّت اصرار دارند كه نمازها همچنان جدا خوانده شود و اين مسأله مشكلات زيادى مخصوصاً در عصر ما ايجاد كرده است؛ زيرا زندگى مردم دگرگون شده، وضع بسيارى از كارگران در كارخانه ها و كارمندان در ادارات مخصوصاً محصلان و دانشجويان در كلاس درس به گونه اى است كه نمى توانند به آسانى نمازها را در پنج وقت بجا آورند و همين امر سبب شده كه بسيارى از آنها نماز را ترك كنند.
به يقين اسلام دين رحمت است و به مقتضاى حديث معروف نبوى: «بُعِثْتُ إلَى الشَّريعَةِ السَّمْحَةِ السَّهْلَةِ»؛ (من به شريعت سهل و آسانى مبعوث شدم) براى اين اشخاص راه حلى باز گذارده است تا نه گرفتار ترك نماز شوند و نه گرفتار دشوارى و مشقت فراوان. تعجب اين است كه در منابع معروف اهل سنّت مانند صحيح مسلم، صحيح بخارى، سنن ترمذى، موطأ مالك، مسند احمد، سنن نسائى، مصنف عبدالرزاق و كتب ديگر كه همه از منابع مشهور و شناخته شده آنهاست حدود سى روايت درباره جمع ميان نماز ظهر و عصر يا مغرب و عشا بدون سفر و مطر (باران) و خوف ضرر نقل شده كه اين برادران همه آنها را ناديده گرفته و كار را بر خود و مخصوصاً بر جوانان بسيار سخت و مشكل كرده اند.
اين روايات عمدتا به پنج راوى معروف بر مى گردد: 1. ابن عباس. 2. جابر بن عبدالله انصارى. 3. ابوايوب انصارى. 4. عبدالله بن عمر. 5. ابو هريره، كه در ادامه به بخشى از آن اشاره مى شود.
1. سعيد بن جبير از ابن عباس نقل مى كند كه «صَلّى رَسُولُ اللهِ الظُّهْرَ وَ الْعَصْرَ جَميعاً بِالْمَدينَةِ فِي غَيْرِ خَوْف وَ لا سَفَر»؛ (رسول خدا نماز ظهر و عصر را در مدينه با هم بجا آورد در حالى كه نه ترسى [از دشمن] در كار بود و نه سفرى). ابو زبير مى گويد: از سعيد بن جبير پرسيدم: چرا پيامبر اين كار را كرد؟ سعيد گفت: من نيز همين سؤال را از ابن عباس پرسيدم در جواب من گفت: «اَرادَ اَنْ لا يَحْرِجَ أحَداً مِنْ أُمَّتِهِ»(1)؛ (پيغمبر مى خواست هيچ كس از امتش به زحمت نيفتد).
2. جابر بن زيد مى گويد: ابن عباس گفت: «صلّى النَّبىَّ سَبْعاً جَميعاً وَ ثَمانِياً جَمِيعاً»(2)؛ (پيغمبر اكرم هفت ركعت با هم [اشاره به جمع ميان نماز مغرب و عشاست] و هشت ركعت با هم [اشاره به جمع ميان نماز ظهر و عصر است] بجا آورد).
3. در «مصنف» عبد الرزاق آمده است كه عبد الله بن عمر مى گويد: «جَمَعَ رَسُولُ اللهِ مُقيماً غَيرَ مُسافِر بَيْنَ الظُّهْرِ وَ العَصْرِ وَ الْمَغْرِبِ فَقالَ رَجُلٌ لاِبْنِ عُمَرَ: لِمَ تَرَى النبىُ فِعْلَ ذلِكَ؟ قالَ: لأنْ لا يَحرِجَ أُمَّتَهُ إنْ جَمَعَ رَجُلٌ»(3)؛ (پيغمبر اكرم در حالى كه مسافر نبود ظهر و عصر را با هم خواند و همچنين مغرب [و عشا را]، كسى از ابن عمر پرسيد: فكر مى كنى چرا پيامبر اين كار را كرد؟ در پاسخ گفت: براى اينكه اگر كسى از امت ميان اين دو جمع كند به زحمت نيفتد [و مورد ايراد واقع نشود]).
4. عبدالله بن مسعود نقل مى كند: «جَمَعَ رَسُولُ اللهِ بَينَ الأولى وَ الْعَصْرِ وَ الْمَغْرِبِ وَ الْعِشاءِ فَقيلَ لَهُ فَقالَ: صَنَعْتُهُ لاِنْ لاتَكُونَ أمَّتي فِي حَرَج»(4)؛ (پيغمبر اكرم(صلى الله عليه و آله و سلم) ميان نماز ظهر و عصر و نيز مغرب و عشا را جمع كرد كسى از علت آن از حضرت سؤال كرد فرمود: من اين كار را كردم كه امّت من در زحمت نباشد).
5. ابو هريره نيز مى گويد: «جَمَعَ رَسُولُ اللهِ بَيْنَ الصَّلاتَيْنِ فِي الْمَدينَةِ مِنْ غَيْرِ خَوْف»(5)؛ (رسول خدا در مدينه ميان دو نماز بدون ترس [از دشمن] جمع كرد).
البته روايات بسیاری در این باره نقل شده که عصاره همه آنها اين است كه پيغمبر اكرم(صلى الله عليه و آله و سلم) در بعضى از مواضع نماز ظهر و عصر يا مغرب و عشا را با هم مى خواند در حالى كه مشكل خاصى مانند باران يا سفر يا ترس از دشمن وجود نداشت و هدف آن حضرت، توسعه بر امت و رفع عُسر و حرج بود. آيا با اين حال سزاوار است بعضى اشكال تراشى كنند و بگويند اينها مربوط به موارد اضطرارى بوده است؟ چرا چشم خود را به روى حقايق ببنيديم و پيش داورى هاى خود را بر گفتار صريح رسول خدا(صلى الله عليه و آله و سلم) مقدم بشمريم و كار را بر امّت مشكل كنيم؟ آنجا كه خدا و رسولش بخشيده اند چرا متعصبان امّت نمى بخشند؟
چرا نمى خواهند جوانان مسلمان در هر حال و در همه جا در داخل كشورهاى اسلامى و خارج آن در دانشگاه ها و ادارات و كارخانه ها و بازارها به مهم ترين وظيفه اسلامى؛ يعنى نمازهاى يوميّه عمل كنند؟ نویسنده بر این باور است که اسلام براى هر زمان و هر مكان تا پايان دنياست. به يقين پيغمبر اكرم(صلى الله عليه و آله و سلم) با نظر وسيعش همه مسلمانان جهان را در تمام اعصار و قرون مى ديده و مى دانسته است كه اگر همه را مقيد به نماز در پنج وقت معين كنند كار بر امّت مشكل مى شود و گروهى تارك الصلاة خواهند شد، لذا از طرف خداوند مأموريت پيدا كرد بر امّت خود منّت نهد و كار را وسعت بخشد.
قابل توجّه اينكه «فخر رازى» در تفسير آيه «أَقِمِ الصَّلاةَ لِدُلُوكِ الشَّمْسِ إِلى غَسَقِ اللَّيْلِ وَ قُرْآنَ الْفَجْرِ إِنَّ قُرْآنَ الْفَجْرِ كانَ مَشْهُوداً»(6) با صراحت مى گويد: آنچه در اين آيه آمده است براى نماز سه وقت بيان كرده: وقت زوال، وقت اوّل مغرب و وقت فجر و اين اقتضا مى كند كه [وقتِ] زوال، وقت ظهر و عصر باشد، بنابراين وقت مشترك بين دو نماز مى شود و اوّل مغرب، وقت نماز مغرب و عشا باشد و وقت مشترك بين اين دو نماز گردد و لازمه آن جواز جمع ميان ظهر و عصر و ميان مغرب و عشاست. «فخر رازى» تفسير آيه را به خوبى بيان مى كند؛ ولى بعد مى گويد: چون دليل داريم جمع ميان دو نماز بدون عذر و بدون سفر جايز نيست، بنابراين آيه را محدود به حال عذر مى كنيم.(7) اين را مى گويند اجتهاد در مقابل نص. البته همان گونه كه در آغاز اين بحث گفتيم رعايت وقت فضيلت و جدا ساختن نمازها در اين اوقات سنّت است و اَولى، هرچند جمع ميان اين دو نيز رخصت است.(8)