توجه به کیفیت شرائط استجابت دعا روشنگر حقایق تازه اى در زمینه مسأله به ظاهر بغرنج دعاء است، و اثر سازنده آن را آشکار مى سازد در روایات اسلامى شرائطى بر استجابت دعا مى خوانیم از جمله:
1 ـ براى اجابت دعا باید قبل از هرچیز در پاکى قلب و روح کوشید، و از گناه توبه کرد، و خودسازى نمود، و از زندگى رهبران الهى الهام گرفت.
از امام صادق(علیه السلام) نقل شده که فرمود: «مبادا هیچ یک از شما از خدا تقاضائى کند مگر اینکه نخست حمد و ثناى او را بجا آورد و درود بر پیامبر و آل او بفرستد بعد به گناه خود نزد او اعتراف (و توبه» کند سپس دعا نماید.
2 ـ در پاکى زندگى از اموال غصب و ظلم و ستم بکوشد، و تغذیه او از حرام نباشد از پیامبر اسلام(صلى الله علیه وآله) نقل شده: من احب ان یستجاب دعائه فلیطب مطعمه و مکسبه: «کسى که دوست دارد دعایش مستجاب گردد باید غذا و کسب خود را پاک کند».
3 ـ از مبارزه با فساد و دعوت بسوى حق خوددارى نکند، زیرا آنها که امر بمعروف و نهى از منکر را ترک مى گویند دعاى مستجابى ندارند، چنانکه از پیامبر اسلام(صلى الله علیه وآله) نقل شده: «باید امر به معروف و نهى از منکر کنید والا خداوند بدان را بر نیکان شما مسلط مى کند و هر چه دعا کنند مستجاب نخواهد شد»!.
در حقیقت ترک این وظیفه بزرگ «نظارت ملى» نابسامانیهائى در اجتماع به وجود مى آورد که نتیجه آن خالى ماندن صحنه اجتماع براى بدکاران است، و دعا براى برطرف شدن نتایج آن بى اثر است زیرا این وضع نتیجه قطعى اعمال خود انسان مى باشد.
4 ـ عمل به پیمانهاى الهى ـ ایمان و عمل صالح و امانت و درستکارى یکى دیگر از شرائط استجابت دعا است. زیرا آن کس که به عهد خویش در برابر پروردگارش وفا نکند نباید انتظار داشته باشد که مشمول وعده اجابت دعا از ناحیه پروردگار باشد.
کسى نزد امیرمؤمنان على(علیه السلام) از عدم استجابت دعایش شکایت کرد و گفت با اینکه خداوند فرموده دعا کنید من اجابت مى کنم، چرا ما دعا مى کنیم و به اجابت نمى رسد؟!
امام در پاسخ فرمود: ان قلوبکم خان بثمان خصال:
«قلب و فکر شما در هشت چیز خیانت کرده (لذا دعایتان مستجاب نمى شود):
1 ـ شما خدا را شناخته اید اما حق او را ادا نکرده اید، به همین دلیل شناخت شما سودى بحالتان نداشته!.
2 ـ شما به فرستاده او ایمان آورده اید سپس با سنتش به مخالفت برخاسته اید ثمره ایمان شما کجا است؟
3 ـ کتاب او را خوانده اید ولى به آن عمل نکرده اید، گفتید شنیدیم و اطاعت کردیم سپس به مخالفت برخاستید!
4 ـ شما مى گوئید از مجازات و کیفر خدا مى ترسید، اما همواره کارهائى مى کنید که شما را به آن نزدیک مى سازد...
5 ـ مى گوئید به پاداش الهى علاقه دارید اما همواره کارى انجام مى دهید که شما را از آن دور مى سازد...
6 ـ نعمت خدا را مى خورید و حق شکر او را ادا نمى کنید.
7 ـ به شما دستور داده دشمن شیطان باشید (و شما طرح دوستى با او مى ریزید) ادعاى دشمنى با شیطان دارید اما عملاً با او مخالفت نمى کنید.
8 ـ شما عیوب مردم را نصب العین خود ساخته و عیوب خود را پشت سر افکنده اید... با این حال چگونه انتظار دارید دعایتان به اجابت برسد؟ در حالى که خودتان درهاى آنرا بسته اید؟ تقوا پیشه کنید، اعمال خویش را اصلاح نمائید امر به معروف و نهى از منکر کنید تا دعاى شما به اجابت برسد»
این حدیث پرمعنى با صراحت مى گوید:
وعده خداوند به اجابت دعا یک وعده مشروط است نه مطلق، مشروط به آنکه شما به وعده ها و پیمانهاى خود عمل کنید در حالى که شما از 8 راه پیمان شکنى کرده اید، و اگر به این پیمان شکنى پایان دهید دعاى شما مستجاب مى شود.
عمل به دستورات هشتگانه فوق که در حقیقت شرائط استجابت دعا است براى تربیت انسان و به کار گرفتن نیروهاى او در یک مسیر سازنده و ثمر بخش کافى است.
5 ـ دیگر از شرائط استجابت دعا توأم گشتن آن با عمل و تلاش و کوشش است در کلمات قصار امیرمؤمنان على(علیه السلام) مى خوانیم: الداعى بلاعمل کالرامى بلاوتر! (نهج البلاغه ـ حکمت 337): «دعا کننده بدون عمل و تلاش مانند تیرانداز بدون «زه» است»!.
با توجه به اینکه «وتر» (زه) عامل حرکت و وسیله پیش راندن تیر به سوى هدف است نقش «عمل» در تأثیر «دعا» روشن مى گردد.
مجموع شرائط پنجگانه فوق روشنگر این واقعیت است که دعا نه تنها نباید جانشین اسباب طبیعى و وسائل عادى براى وصول به هدف گردد، بلکه براى اجابت آن باید در برنامه هاى زندگى دعا کننده دگرگونى کلى به عمل آید، روحیات شخص، نوسازى شود، و در اعمال پیشین تجدید نظر گردد. آیا چسبانیدن عنوان «مخدر» به دعا با چنین شرایطى نشانه بى اطلاعى و یا اعمال غرض نیست؟!
