‏ در مورد پیامبر (صلى الله علیه وآله)و امامان معصوم (علیهم السلام) که از سوى خدا نصب مى شوند هیچ نیازى به بیعت نیست، یعنى اطاعت پیامبر (صلى الله علیه وآله) و امام معصوم (علیهم السلام) و منصوب از سوى او واجب است، خواه بر کسانى که بیعت کرده باشند یا کسانى که بیعت نکرده باشند.

و به تعبیر دیگر: لازمه مقام نبوت و امامت وجوب اطاعت است، همانگونه که قرآن مى گوید: اطیعوا اللّه و اطیعوا الرسول و اولى الامر منکم (نساء ـ 59).

ولى این سؤال پیش مى آید که اگر چنین است پس چرا پیامبر (صلى الله علیه وآله)کراراً از یاران خود، یا تازه مسلمانان بیعت گرفت که دو نمونه آن در قرآن صریحاً آمده است (بیعت رضوان در سوره فتح آیه هیجدهم بیعت با اهل مکه که در سوره ممتحنه به آن اشاره شده است.)

در پاسخ مى گوئیم بدون شک این بیعتها یک نوع تأکید بر وفادارى بوده که در مواقع خاصى انجام مى گرفته، و مخصوصاً براى مقابله با بحرانها و حوادث سخت از آن استفاده مى شده است، تا در سایه آن روح تازه اى در کالبد افراد دمیده شود.

ولى در بیعتهائى که براى خلفا مى گرفتند بیعت به عنوان پذیرش مقام خلافت بود، هر چند به عقیده ما خلافت پیامبر اسلام (صلى الله علیه وآله) چیزى نبود که از طریق بیعت مردم انجام گیرد، بلکه تنها از سوى خداوند و به وسیله شخص پیامبر (صلى الله علیه وآله) یا امام پیشین تحقق مى یافت.

و به همین دلیل بیعتى را که مسلمانان با على (علیه السلام) یا امام حسن یا امام حسین (علیهما السلام)کردند آن نیز جنبه تأکید بر وفادارى داشت و شبیه بیعتهاى پیامبر (صلى الله علیه وآله) بود.

از بعضى از عبارات نهج البلاغه به خوبى بر مى آید که «بیعت» یکبار بیش نیست، تجدید نظر در آن راه ندارد، و اختیار فسخ در آن نخواهد بود، و هر کس از آن سر بتابد طعنه زن و عیبجو خوانده مى شود، و آن کس که درباره قبول یا رد آن بیندیشد یا تردید کند منافق است! لانّها بیعة واحدة، لایثنى فیها النظر. ولایستأنف فیها الخیار، الخارج منها طاعن، و المروى فیها مداهن!(1)

از مجموع این تعبیرات استفاده مى شود که امام (علیه السلام) در مقابل کسانى که ایمان به امامت منصوصش از طرف پیامبر (صلى الله علیه وآله) نداشتند و بهانه جوئى مى کردند به مسأله بیعت که نزد آنها مسلم بود استدلال مى کرد، تا یاراى سرباز زدن از اطاعت امام (علیه السلام)نداشته باشند، و به معاویه و امثال او گوشزد مى کرد همانگونه که مشروعیت براى خلافت خلفاى سه گانه قائل است باید براى خلافت امام (علیه السلام) قائل باشد و در برابر آن تسلیم گردد (بلکه خلافت او مشروعتر است، چون بیعت وى گسترده تر و از روى رضایت و رغبت عمومى انجام شد).

بنابراین استدلال به بیعت هیچ منافاتى با مسأله نصب امام از طریق خدا و پیامبر(صلى الله علیه وآله) و تأکیدى بودن بیعت ندارد.

لذا در همین نهج البلاغه در یک مورد امام به حدیث ثقلین که از نصوص امامت است اشاره مى فرماید(2) و درجائى دیگر به مسأله وصیت و وراثت(3). (دقت کنید)

و در عبارات دیگرش به لزوم وفادارى نسبت به بیعت و دوام آن و عدم امکان فسخ و تجدید نظر و عدم نیاز به تکرار اشاره فرموده است که اینها نیز مسائلى است مورد قبول درباره بیعت.

ضمناً از آنها به خوبى استفاده مى شود که اگر بیعت جنبه اجبار و اکراه داشته باشد، یا به صورت غافلگیر کردن مردم انجام گیرد ارزشى ندارد، بلکه بیعتى باارزش است که از روى اختیار و آزادى اراده و فکر و مطالعه انجام گیرد (باز هم دقت کنید).

توجه به این نکته نیز ضرورى است که مقام نیابت ولى فقیه از نظر ما مقامى است که از سوى امامان معصوم (علیهم السلام) تعیین شده، و هیچگونه نیازى به بیعت ندارد، البته پیروى و اطاعت مردم از «ولى فقیه»، به او امکان استفاده از این مقام و به اصطلاح «بسط ید» را مى دهد، ولى این بدان معنى نیست که مقام او در گرو تبعیت و پیروى مردم است و تازه مسأله پیروى مردم ارتباطى با مسأله بیعت ندارد، بلکه عمل به حکم الهى در مورد ولایت فقیه است (دقت کنید).(4)

1 ـ نهج البلاغه نامه 7.

2 ـ نهج البلاغه خطبه 87.

3 ـ نهج البلاغه خطبه 2

4 ـ تفسیر نمونه 22/72