در سوره مبارکه احزاب آیه 33 مى خوانیم: «انما یریدالله لیذهب عنکم الرجس اهل البیت و یطهرکم تطهیرا»
(خداوند اراده کرده است که ناپاکى و پلیدى را از شما (اهل بیت پیامبر) دور کند و شما را از هر نظر پاک سازد)
با توجه به آیه شریفه این سؤال مطرح مى شود که منظور از اهلبیت چه کسانى هستند؟
درست است که این آیه در لابلاى آیات مربوط به همسران پیامبر (صلى الله علیه وآله) است ولى آیه تطهیر که در لابلاى آنها نازل شده لحن جداگانه اى دارد و نشان مى دهد هدف دیگرى را دنبال مى کند، چرا که آیات قبل و بعد همه با ضمیرهاى «جمع مؤنث» است، ولى آیه مورد بحث با ضمائر «جمع مذکر» آمده است!
در آغاز این آیه همسران پیامبر (صلى الله علیه وآله) را مخاطب ساخته و به آنها دستور مى دهد که در خانه هاى خود بمانند و همانند رسوم جاهلیت نخستین در میان مردم ظاهر نشوند و موازین عفت را رعایت کنند، نماز را برپا دارند و زکات را پرداخت کنند و خدا و رسولش را اطاعت نمایند (وَ قَرْنَ فى بُیُوتِکُنَّ وَلاتَبَرَّجْنَ تَبَرُّجَ الجاهِلیَّةِ الاوُلى وَاَقِمْنَ الصَّلوةَ و آتینَ الزَّکاةَ وَاَطِعْنَ اللّهَ وَرَسُولَهُ).
تمام شش ضمیرى که در این بخش از آیه آمده است همه به صورت جمع مؤنث است. (دقت کنید)
سپس لحن آیه طور دیگرى مى شود، و مى فرماید: خداوند «تنها» مى خواهد پلیدى و گناه را از شما اهل بیت دور سازد و شما را کاملا پاک کند» (اِنَّما یُریدُ اللّهُ لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ اَهْلَ الْبَیْتِ وَیُطَهِّرکُمْ تَطْهیراً).
در این بخش از آیه دو ضمیر جمع به کار رفته است که هر دو به صورت جمع مذکر آمده است.
درست است که صدر و ذیل یک آیه معمولاً یک مطلب را دنبال مى کند ولى این سخن در جائى است که قرینه اى بر خلاف آن وجود نداشته باشد، بنابراین کسانى که این قسمت از آیه را نیز ناظر به همسران پیامبر (صلى الله علیه وآله) دانسته اند سخنى بر خلاف ظاهر آیه و قرینه موجود در آن، یعنى تفاوت ضمیرها، گفته اند.
از این گذشته در مورد این آیه دسترسى به روایات متعددى داریم که علماى بزرگ اسلام اعم از اهل تسنن و شیعه آن را از شخص پیامبر اکرم (صلى الله علیه وآله) نقل کرده اند و در معروفترین منابع فریقین که مورد قبول آنها است این روایات به وفور و کثرت آمده است.
این روایات همگى حاکى از آن است که مخاطب در این آیه، پیامبر اسلام (صلى الله علیه وآله)و على و فاطمه و حسن و حسین (علیهم السلام)مى باشند (نه همسران پیامبر) که بعداً به طور مشروح خواهد آمد.
تعبیر به انّما که معمولاً براى حصر است و در فارسى امروز به جاى آن «فقط» یا «تنها» گفته مى شود دلیل بر این است که موهبتى که در این آیه آمده ویژه خاندان پیامبر (صلى الله علیه وآله) است و شامل دیگران نمى شود.
جمعى از مفسران اهل سنت اهلبیت را به معنى همسران پیامبر (صلى الله علیه وآله)دانسته اند، ولى همان گونه که گفتیم تغییر سیاق آیه، و تبدیل ضمیرهاى «جمع مؤنث» در ما قبل و مابعد این آیه، به «جمع مذکر» دلیل روشنى بر این است که این جمله محتواى جداگانه دارد و منظور از آن چیز دیگرى است، مگر نه این است که خداوند حکیم است و قرآن در حد اعلاى فصاحت و بلاغت و همه تعبیرات آن روى حساب است.
گروهى دیگر از مفسران آن را مخصوص به پیامبر و على و فاطمه و حسن و حسین ((علیهم السلام)) دانسته اند، و روایات فراوانى که در منابع اهل سنت و شیعه وارد شده و در ذیل به بخشى از آنها اشاره مى کنیم گواه بر این معنى است.
و شاید به دلیل وجود همین روایات است که حتى کسانى که آیه را مخصوص به این بزرگواران ندانسته اند، معنى وسیعى براى آن قائل شده اند که هم این بزرگواران را شامل مى شود و هم همسران پیامبر (صلى الله علیه وآله)را، و این تفسیر سومى در آیه است.
اما روایاتى که دلیل اختصاص آیه به پیامبر (صلى الله علیه وآله) و على (علیه السلام) و بانوى اسلام فاطمه زهرا (س) و دو فرزندشان حسن و حسین (علیه السلام) مى باشد ـ همان گونه که اشاره شد ـ بسیار زیاد است، از جمله هیجده روایت تنها در تفسیر «الدّر المنثور» نقل شده است، که پنج روایت از ام سلمه، سه روایت از ابو سعید خدرى، یک روایت از عایشه، یک روایت از انس، دو روایت از ابن عباس، دو روایت از ابى الحمراء، یک روایت از وائلة بن اسقع، یک روایت از سعد، یک روایت از ضحاک بن مزاحم و یک روایت از زید بن ارقم است!
مرحوم علامه طباطبایى در تفسیر «المیزان» روایاتى را که در این باره وارده شده بیش از هفتاد روایت مى شمرد و مى فرماید: «آنچه از طرق اهل سنت، در این زمینه نقل شده بیش از آن است که از طرق شیعه وارد شده است!، و راویان دیگرى را غیر از افرادى که در بالا نام بردیم نیز بر آنها مى افزاید (روایاتى که روایت آنها در غیر تفسیر الدّر المنثور آمده است).
بعضى نیز تعداد روایات و کتبى را که این روایات در آنها نقل شده بالغ بر صدها ذکر کرده اند و بعید نیست چنین باشد.
در اینجا تنها قسمتى از آن روایات را با ذکر منابع آنها مى آوریم تا روشن شود آنچه واحدى در «اسباب النزول» مى گوید: اِنَّ الآیَة نزَلَتْ فىِ النَّبىِ (صلى الله علیه وآله) وَ عَلىٍّ وَ فاطِمَةَ وَالْحَسَنیْنِ ((علیهم السلام))خاصَّةً لایُشارِکُهُمْ فیها غَیْرُهُمْ:
«این آیه در خصوص پیامبر اکرم (صلى الله علیه وآله) و على و فاطمه و حسنین ((علیهم السلام))نازل شده و کس دیگرى در آن با آنها مشارکت ندارد» یک واقعیت است.
این احادیث را مى توان در چهار بخش خلاصه کرد:
1ـ روایاتى که از بعضى از همسران پیامبر (صلى الله علیه وآله) نقل شده و با صراحت مى گوید، هنگامى که پیامبر (صلى الله علیه وآله) سخن از این آیه شریفه مى گفت، از حضرتش سؤال کردیم که آیا ما هم جزء این آیه هستیم؟ فرمود: شما خوبید اما مشمول این آیه نیستید!
از جمله ثعلبى در تفسیر خود از «ام سلمه» همسر گرامى پیامبر (صلى الله علیه وآله)نقل مى کند که پیامبر (صلى الله علیه وآله) در خانه خود بود که فاطمه (س) غذایى نزد آن حضرت آورد، پیامبر (صلى الله علیه وآله) فرمود: «همسر و دو فرزندت حسن و حسین (علیه السلام) را صدا کن»، آنها آمدند، سپس غذا خوردند بعد پیامبر (صلى الله علیه وآله) عبایى بر آنها افکند و گفت:اَللّهُمَ! هؤُلاءِ اَهْلُ بَیْتى وَ عِتْرَتى فَاَذْهِبْ عَنْهُمُ الرِّجسَ وَطَهِّرْهُمْ تَطْهیراً: «خداوندا اینها اهل بیت من و عترت منند، پلیدى را از آنها دور کن، و از هر گونه آلودگى پاکشان گردان» و در اینجا بود که آیه اِنِّما یُریدُ اللّهُ ... نازل شده... من گفتم اى رسول خدا! آیا من هم با شما هستم؟! فرمود: اِنَّکِ اِلى خَیْر: «تو بر نیکى هستى» (امّا در زمره این گروه نیستى.)
و نیز ثعلبى از علماى معروف اهل سنت که در اواخر قرن چهارم و اوائل قرن پنجم مى زیسته، و تفسیر کبیر او معروف است از «عایشه» همسر پیامبر (صلى الله علیه وآله) چنین نقل مى کند: هنگامى که از او درباره جنگ جمل و دخالتش در آن جنگ ویرانگر سؤال کردند (با تأسف) گفت: این یک تقدیر الهى بود! و هنگامى که درباره على (علیه السلام)سؤال کردند، چنین گفت:
تَسْألینى عَنْ اَحَبِّ النّاسِ کانَ اِلى رَسُولِ اللّهِ وَ زَوْجِ اَحَبِّ النّاسِ کانَ اِلى رَسُول اللّهِ، لَقَدْ رَأَیْتُ عَلیَّاً وَ فاطِمَةَ وَ حَسَنَاً وَحُسَیْناً وَ جَمَعَ رَسُولُ اللّهِ (صلى الله علیه وآله) بِثَوب عَلَیْهِمْ ثُمَ قالَ: اَللّهُمَ هؤلاءِ اَهْلُ بَیْتى وَ حامَتى فَاذْهِبْ عَنْهُمْ الرِّجْسَ وَ طَهِّرْهُمْ تَطْهیراً، قالَتْ فَقُلْتُ یا رَسُول اللّهِ اَنَا مِنْ اَهْلِکَ قالَ تَنَحّى فَاِنَّکِ اِلى خَیْر:
«آیا از من درباره کسى سؤال مى کنى که محبوبترین مردم نزد پیامبر (صلى الله علیه وآله) بود، و از کسى مى پرسى که همسر محبوبترین مردم نزد رسول خدا (صلى الله علیه وآله) بود، من با چشم خود دیدم على و فاطمه و حسن و حسین (علیه السلام) را که پیامبر (صلى الله علیه وآله) آنها را در زیر پارچه اى جمع کرده بود، و فرمود: خداوندا! اینها خاندان منند و حامیان من، رجس و پلیدى را از آنها ببر، و از آلودگى ها پاکشان فرما، من گفتم اى رسول خدا آیا من نیز از آنها هستم فرمود: دور باش تو بر خیر و نیکى هستى (اما جزء این جمع نمى باشى)».
این گونه احادیث با صراحت مى گوید که همسران پیامبر (صلى الله علیه وآله) جزء اهلبیت در این آیه نبودند.
* * *
2ـ داستان حدیث کساء در روایات فوق العاده فراوانى با تعبیرات مختلف وارده شده و قدر مشترک همه آنها این است که پیامبر (صلى الله علیه وآله) على (علیه السلام) و فاطمه و حسن و حسین (علیه السلام) را فرا خواند ـ و یا به خدمت او آمدند ـ پیامبر (صلى الله علیه وآله) عبا ـ یا پارچه اى و ... بر آنها افکند و گفت: خداوندا! اینها خاندان منند رجس و آلودگى را از آنها دور کن، و در این هنگام آیه اِنَّما یُریدُ اللّهُ لِیُذْهِبَ عَنْکُمْ الرِّجْسَ اَهْلَ الْبَیْتِ نازل گردید.
قابل توجه اینکه این حدیث را مسلم در صحیح از قول «عایشه» و همچنین حاکم در «مستدرک» و بیهقى در «سنن»، و ابن جریر در «تفسیرش» و سیوطى در «الدّر المنثور» آورده است.
حاکم حسکانى نیز در شواهد التنزیل آن را آورده است در صحیح «ترمذى» نیز کراراً این حدیث نقل شده، در یکجا از «عمرو بن ابى سلمه» و در جاى دیگر از «امّ سلمه».
نکته دیگر اینکه «فخر رازى» به مناسبتى در ذیل آیه مباهله (آیه 61 آل عمران) بعد از نقل این حدیث (حدیث کساء) مى افزاید:
وَاعْلَمْ اَنَ هذِه الرِّوایةَ کَالْمُتَفَقِ عَلى صِحَّتِها بَیْنَ اَهْلِ التَّفْسیرِ وَالْحَدیثِ:
«بدان که این روایت همچون روایتى است که صحتش مورد اتفاق در میان علماى تفسیر و حدیث است».
این نکته نیز قابل توجه است که امام «احمد حنبل» در مسند خود، این حدیث را از طرق مختلف آورده است.
* * *
3ـ در بخش دیگرى از روایات که آن نیز متعدد و فراوان است مى خوانیم که بعد از نزول آیه تطهیر، پیامبر (صلى الله علیه وآله) چندین ماه (در بعضى شش ماه، و در بعضى هشت یا نه ماه آمده است) هنگامى که براى نماز صبح از کنار خانه فاطمه (س) مى گذشت صدا مى زد: الصَّلوة! یا اَهْلَ الْبَیْتِ! اِنَّما یُریْدُ اللّهُ لِیُذْهِبَ عَنْکُمْ الرِّجْسَ اَهْلَ الْبَیْتِ وَ یُطَهِّرَکُمْ تَطْهیراً: «هنگام نماز است اى اهل بیت! خداوند تنها مى خواهد پلیدى را از شما اهل بیت دور سازد و شما را پاک کند»!
این حدیث در «شواهد التنزیل» نوشته مفسر معروف «حاکم حسکانى» از «انس بن مالک» نقل شده است.
و در همان کتاب حدیث دیگرى به عنوان «هفت ماه» از «ابى الحمراء» آمده است.
و نیز در همان کتاب این جریان به عنوان هشت ماه از «ابو سعید خدرى» نقل شده است.
تفاوت این تعبیرات، طبیعى است، زیرا ممکن است انس شش ماه این مطلب را دیده باشد، و ابو سعید خدرى هشت ماه، و ابى الحمراء هفت ماه، و ابن عباس نه ماه.
هر کس آنچه را دیده نقل کرده است، بى آنکه تضادى در میان سخنان آنها باشد.
به هر حال ادامه این برنامه و تکرار این سخن در آن مدت طولانى از سوى پیغمبر اکرم (صلى الله علیه وآله) یک مسأله حساب شده بوده است، او مى خواسته به وضوح و با تأکید پى در پى روشن سازد منظور از «اهل بیت» تنها اهل این خانه اند، تا در آینده تردیدى براى هیچکس باقى نماند، و همه بدانند این آیه تنها در شأن این گروه نازل شده است و عجب اینکه با اینهمه تکرار و تأکید باز مسأله براى بعضى مفهوم نشده است، راستى حیرت انگیز است.
به خصوص اینکه تنها خانه اى که در ورودى آن به مسجد پیامبر (صلى الله علیه وآله)باز مى شد در خانه پیامبر (صلى الله علیه وآله) و على (علیه السلام) بود، (زیرا پیامبر (صلى الله علیه وآله) دستور داد تمام درهایى که به سوى مسجد باز مى شد ببندند جز این دو در).
پیداست همیشه جمعى از مردم به هنگام نماز، این سخن را در آنجا از پیامبر(صلى الله علیه وآله)مى شنیدند، با این حال شگفت آور نیست که بعضى از مفسران اصرار دارند مفهوم آیه را توسعه دهند تا همسران پیامبر (صلى الله علیه وآله) را نیز شامل گردد، با اینکه همانگونه که گفتیم عایشه همسر پیامبر (صلى الله علیه وآله) که طبق گواهى تاریخ در بازگو کردن فضائل خود و تمام جزئیات ارتباطش با پیامبر (صلى الله علیه وآله) چیزى فروگذار نمى کرد، نه تنها خود را مشمول این آیه نمى دانست بلکه مى گوید: پیامبر (صلى الله علیه وآله) به من فرمود: «تو جزء آن نیستى»!
* * *
4ـ روایات متعددى که از ابوسعید خدرى صحابه معروف نقل شده و اشاره به آیه تطهیر کرده، با صراحت مى گوید:
نَزَلَتْ فى خَمْسَه فى رَسُولِ اللّهِ وَ عَلىٍّ وَ فاطِمَةَ وَالْحَسَنِ وَ الْحُسَیْنِ عَلَیْهِمُ السّلامُ: «این آیه درباره رسول خدا (صلى الله علیه وآله) و على و فاطمه و حسن و حسین (علیه السلام) نازل شده است.
کوتاه سخن اینکه: روایاتى که درباره آیه تطهیر و اختصاص آنها به پیامبر (صلى الله علیه وآله) و على (علیه السلام) و فاطمه و امام حسن و امام حسین (علیه السلام) در منابع معروف اسلامى آمده است به قدرى زیاد است که آن را در ردیف روایات متواتره قرار مى دهد، و از این نظر جاى تردیدى در آن باقى نمى ماند، تا آنجا که در شرح احقاق الحق آن را از بیش از هفتاد منبع از منابع معروف اهل سنت (علاوه بر منابع معروف پیروان اهل بیت) نقل مى کند و مى گوید: «اگر همه این منابع را احصاء کنیم از هزار هم مى گذرد»!
