با توجه به آنچه ذکر کردیم استفاده مى شود که:
اولاً: توکل بر خدا، بر آن منبع فنا ناپذیر قدرت و توانائى، سبب افزایش مقاومت انسان در برابر مشکلات و حوادث سخت زندگى است، به همین دلیل به هنگامى که مسلمانان در میدان «احد» ضربه سختى خوردند، و دشمنان پس از ترک این میدان بار دیگر از نیمه راه بازگشتند تا ضربه نهایى را به مسلمین بزنند، و این خبر به گوش مؤمنان رسید، قرآن مى گوید افراد با ایمان نه تنها در این لحظه بسیار خطرناک که قسمت عمده نیروى فعّال خود را از دست داده بودند وحشت نکردند بلکه با تکیه بر «توکل» و استمداد از نیروى ایمان بر پایدارى آنها افزوده شد و دشمن فاتح با شنیدن خبر این آمادگى به سرعت عقب نشینى کرد(آل عمران آیه 173).
نمونه این پایدارى در سایه توکل در آیات متعددى به چشم مى خورد، از جمله در آیه 122 آل عمران قرآن مى گوید: «توکل بر خدا جلو سستى دو طایفه از جنگجویان را در میدان جهاد گرفت».
و در آیه 12 سوره ابراهیم: «توکل ملازم با صبر و استقامت در برابر حملات و صدمات دشمن ذکر شده است».
و در آیه 159 آل عمران «براى انجام کارهاى مهم، نخست دستور به مشورت و سپس تصمیم راسخ، و بعد توکل بر خدا داده شده است».
حتّى قرآن مى گوید: در برابر وسوسه هاى شیطانى «تنها کسانى مى توانند مقاومت کنند و از تحت نفوذ او درآیند که داراى ایمان و توکل باشند» انه لیس له سلطان على الذین آمنوا و على ربهم یتوکلون (نحل 99).
از مجموع این آیات استفاده مى شود که منظور از توکل این است که در برابر عظمت مشکلات، انسان احساس حقارت و ضعف نکند، بلکه با اتکاى بر قدرت بى پایان خداوند، خود را پیروز و فاتح بداند، و به این ترتیب توکل امید آفرین نیرو بخش و تقویت کننده، و سبب فزونى پایدارى و مقاومت است.
اگر مفهوم توکل به گوشه اى خزیدن و دست روى دست گذاشتن بود معنى نداشت که درباره مجاهدان و مانند آنها پیاده شود.
و اگر کسانى چنین مى پندارند که توجه به عالم اسباب و عوامل طبیعى با روح توکل ناسازگار است، سخت در اشتباهند، زیرا جدا کردن اثرات عوامل طبیعى از اراده خدا یکنوع شرک محسوب مى شود، مگر نه این است که عوامل طبیعى نیز هرچه دارند از او دارند و همه به اراده و فرمان او است، آرى اگر عوامل را دستگاهى مستقل در برابر اراده او بدانیم اینجا است که با روح توکل سازگار نخواهد بود. (دقت کنید)
چطور ممکن است چنان تفسیرى براى توکل بشود با اینکه شخص پیامبر اسلام(صلى الله علیه وآله) که سر سلسله متوکلان بود براى پیشبرد اهدافش از هیچگونه فرصت، نقشه صحیح، تاکتیک مثبت، و انواع وسائل و اسباب ظاهرى غفلت نمى نمود اینها همه ثابت مى کند که توکل، آن مفهوم منفى را ندارد.
«ثانیاً»: توکل بر خدا آدمى را از وابستگیها که سرچشمه ذلت و بردگى است نجات مى دهد و باو آزادگى و اعتماد بنفس مى بخشد.
«توکل» با «قناعت» ریشه هاى مشترکى دارد، و طبعاً فلسفه آن دو نیز از جهاتى باهم شبیه است و در عین حال تفاوتى نیز دارند در اینجا چند روایت اسلامى در زمینه توکل ـ به عنوان پرتوى روى مفهوم اصلى و ریشه آن مى آوریم:
امام صادق(علیه السلام) مى گوید «ان الغنا و العزیجولان فاذا ظفرا بموضع التوکل اوطنا» «بى نیازى و عزت در حرکتند هنگامى که محل توکل را بیابند در آنجا وطن مى گزینند».
در این حدیث، وطن اصلى بى نیازى و عزت «توکل» معرفى شده است.
از پیامبر اسلام(صلى الله علیه وآله) نقل شده که فرمود از پیک وحى خدا، جبرئیل، پرسیدم توکل چیست؟ گفت «آگاهى به این واقعیت که مخلوق نه زیان و نفع مى رساند و نه عطا و منع دارد، و چشم از دست مخلوق برداشتن، هنگامى که بنده اى چنین شد جز براى خدا کار نمى کند و از غیر او امید ندارد، این حقیقت توکل است».
کسى از امام على بن موسى الرضا(علیه السلام) پرسید: «ما حد التوکل؟ فقال ان لاتخاف مع الله احداً» «حد توکل چیست؟ فرمود اینکه با اتکاى به خدا از هیچکس نترسى»!.
