در سوره آل عمران آیه 7 مى خوانیم «هو الّذى انزل علیک الکتاب منه آیات محکمات و أخر متشابهات» (او کسى است که این کتاب (آسمانى) را بر تو نازل کرد قسمتى از آن آیات «محکم» است که اساس این کتاب مى باشد و قسمتى از آن «متشابه» است) در اینجا این سؤال مطرح مى شود که منظور از آیات «محکم» و متشابه چیست؟
واژه «محکم» در اصل از «احکام» به معنى «ممنوع ساختن» گرفته شده است، و به همین دلیل به موضوعات پایدار و استوار، «محکم» مى گویند، زیرا عوامل نابودى را از خود مى رانند، و نیز به سخنان روشن و قاطع که هر گونه احتمال خلافى را از خود دور مى سازند، «محکم» مى گویند.
بنابراین منظور از آیات محکمات، آیاتى است که مفهوم آن بقدرى روشن است که جاى گفتگو و بحث در معنى آن نیست مثلاً آیه «قل هوالله احد». «لیس کمثله شىء»، «الله خالق کل شىء»، «للذکر مثل حظ الانثیین» و هزاران آیه مانند آنها درباره عقائد و احکام و مواعظ و تواریخ همه از «محکمات» مى باشند.
این آیات (محکمات) در قرآن «ام الکتاب» نامیده شده، یعنى اصل و مرجع و مفسر و توضیح دهنده آیات دیگر هستند.
واژه «متشابه» در اصل به معنى چیزى است که قسمت هاى مختلف آن شبیه یکدیگر باشند، به همین جهت به جمله ها و کلماتى که معنى آنها پیچیده باشد و گاهى احتمالات مختلف درباره آن داده شود، «متشابه» مى گویند، و منظور از متشابهات قرآن همین است، یعنى آیاتى که معانى آن در بدو نظر پیچیده است و در آغاز، احتمالات متعدد در آن مى رود اگر چه با توجه به آیات محکم تفسیر آنها روشن است.
گر چه درباره محکم و متشابه، مفسران احتمالات زیادى داده اند ولى آنچه ما در بالا گفتیم هم با معنى اصلى این دو واژه کاملا مناسب است، و هم با شأن نزول آیه، و هم با روایاتى که در تفسیر آیه وارد شده، و هم با خود آیه مورد بحث. زیرا در ذیل آیه مزبور مى خوانیم که افراد مغرض همیشه آیات متشابه را دستاویز خود قرار مى دهند، بدیهى است آنها از آیاتى سوء استفاده مى کنند که در بدو نظر تاب تفسیرهاى متعددى دارند و این خود مى رساند که «متشابه» به آن معنى است که در بالا گفته شد.
براى نمونه آیات متشابه، قسمتى از آیات مزبور به صفات خدا و چگونگى معاد را مى توان ذکر کرد، مانند «یدالله فوق ایدیهم» : «دست خدا بالاى دستهاى آنها است» که درباره قدرت خداوند مى باشد «والله سمیع علیم» : «خداوند شنوا و دانا است» که اشاره به علم خداوند است و مانند «ونضع الموازین القسط لیوم القیامه» : «ترازوهاى عدالت را در روز رستاخیز قرار مى دهیم» . که درباره وسیله سنجش اعمال، سخن مى گوید.
بدیهى است نه خداوند دست ( به معنى عضو مخصوص) دارد و نه گوش ( به همین معنى) و نه ترازوى سنجش اعمال شبیه ترازوهاى ماست بلکه اینها اشاره به مفاهیم کلى قدرت و علم و سنجش مى باشد.
این نکته لازم به یادآورى است که محکم و متشابه، به معنى دیگرى در قرآن نیز آمده است ، در اول سوره هود مى خوانیم «کتاب احکمت آیاته» در این آیه تمام آیات قرآن، «محکم» قلمداد شده است، و منظور از آن ارتباط و بهم پیوستگى آیات قرآن است. و در آیه 23 سوره «زمر» مى خوانیم کتابا متشابها... یعنى کتابى که تمام آیات آن، متشابه است، «متشابه» در اینجا یعنى همانند یکدیگر از نظر درستى و صحت و حقیقت.
از آنچه درباره محکم و متشابه گفتیم معلوم شد که یک انسان واقع بین و حقیقت جو براى فهم کلمات پروردگار، راهى جز این ندارد که همه آیات را در کنار هم بچیند و از آنها حقیقت را دریابد، و اگر در ظواهر پاره اى از آیات، در ابتداى نظر، ابهام و پیچیدگى بیابد، با توجه به آیات دیگر ، آن ابهام و پیچیدگى را برطرف سازد و به کنه آن برسد. در حقیقت، «آیات محکم» از یک نظر همچون شاهراههاى بزرگ و «آیات متشابه» همانند جاده هاى فرعى هستند، روشن است که اگر انسان در جاده هاى فرعى، احیاناً سرگردان شود، سعى مى کند خود را به نخستین شاهراه برساند و از آنجا مسیر خود را اصلاح کرده و راه را پیدا کند.
تعبیر از محکمات به «ام الکتاب» نیز مؤید همین حقیقت است، زیرا واژه «ام» در لغت به معنى اصل و اساس هر چیزى است و اگر مادر را «ام» مى گویند بخاطر این است که ریشه خانواده و پناهگاه فرزندان در حوادث و مشکلات مى باشد و به این ترتیب، محکمات، اساس و ریشه و مادر آیات دیگر محسوب مى گردد.
