‏ «ماهیت بیعت» یک نوع قرار داد و معاهده میان بیعت کننده از یکسو، و بیعت پذیر از سوى دیگر است، و محتواى آن اطاعت و پیروى و حمایت و دفاع از بیعت شونده است، و بر طبق شرایطى که در آن ذکر مى کنند درجات مختلفى دارد.

از لحن آیات قرآن و احادیث استفاده مى شود که بیعت یک نوع عقد لازم از سوى بیعت کننده است که عمل بر طبق آن واجب مى باشد، و بنابراین مشمول قانون کلى «اوفوا بالعقود» است (مائده ـ 1).

بنابراین بیعت کننده حق فسخ را ندارد، ولى بیعت پذیر چنانچه صلاح بداند مى تواند بیعت خود را بر دارد و فسخ کند، در این صورت بیعت کننده از التزام و عهد خود آزاد مى گردد(1).

بعضى بیعت را شبیه «انتخابات» یا نوعى از آن مى دانند، در حالى که مسأله انتخابات درست عکس آن است، یعنى ماهیت آن یک نوع ایجاد مسؤولیت و وظیفه، و پست و مقام براى انتخاب شونده، و یا به تعبیر دیگر نوعى توکیل در انجام کارى است، هر چند این انتخاب وظائفى هم براى انتخاب کننده به دنبال دارد (مانند همه وکالتها) در حالى که بیعت چنین نیست.

و به تعبیر دیگر: انتخابات اعطاى مقام است، و همانگونه که گفتیم شبیه توکیل مى باشد، در حالى که بیعت «تعهد اطاعت» است.

گرچه ممکن است این دو در بعضى از آثار با هم شباهت پیدا کنند ولى این شباهت هرگز به معنى وحدت مفهوم و ماهیت آنها نیست، لذا در مورد بیعت، بیعت کننده قادر بر فسخ نمى باشد در حالى که در مورد انتخابات در بسیارى از موارد انتخاب کنندگان حق فسخ دارند که دسته جمعى شخص انتخاب شونده را از مقامش عزل کنند (دقت کنید).(2)

1 ـ درماجراى کربلا مى خوانیم که امام حسین (علیه السلام) شب عاشورا خطبه خواند و ضمن اظهار قدردانى از یارنش بیعت خود را از آنها برداشت، تا هر جا مى خواهند بروند، (ولى آنها همچنان وفادار ماندند) و فرمود: فانطلقوا فى حل لیس علیکم منى زمام (کامل ابن اثیر جلد 4 صفحه 57).

2 ـ نمونه 22/71