در سوره مبارکه هود آیه 105 مى خوانیم «یوم یأت لاتکلّم نفس الاّ باذنه فمنهم شقىّ و سعید»
(آن روز که در قیامت) فرا رسد هیچکس جز به اجازه پروردگار سخن نمى گوید گروهى از آنها شقاوتمندند و گروهى سعادتمند...)
در اینجا این سؤال مطرح مى شود که آیا این آیه دلیلى بر ذاتى بودن سعادت و شقاوت انسانهاست؟
در اینجا باید به چند نکته توجه کرد:
1 ـ همانگونه که گفتیم بعضى خواسته اند از آیات فوق ذاتى بودن سعادت و شقاوت را اثبات کنند درحالیکه نه تنها آیات فوق دلالتى بر این امر ندارد بلکه به وضوح ثابت مى کند که سعادت و شقاوت اکتسابى است، زیرا مى گوید: «اما الذین شقوا» (آنها که شقاوتمند شدند) و یا مى گوید: «اما الذین سعدوا» (اما آنها که سعادتمند شدند) اگر شقاوت و سعادت ذاتى بود مى بایست گفته شود «اما الاشقیاء و اما السعداء» و مانند آن و از اینجا روشن مى شود آنچه در تفسیر فخر رازى آمده که «در این آیات خداوند از هم اکنون حکم کرده که گروهى در قیامت سعادتمندند و گروهى شقاوتمند، و کسانى را که خداوند محکوم به چنین حکمى کرده و مى داند سرانجام در قیامت سعید یا شقى خواهند بود محال است تغییر پیدا کنند، والا لازم مى آید که خبر دادن خداوند کذب، و علمش جهل شود و این محال است»!!... بکلى بى اساس است.
این همان ایراد معروف «علم خدا» در مسأله جبر و اختیار است که پاسخ آن از قدیم داده شده است و آن اینکه:
اگر ما افکار پیش ساخته خود را نخواهیم بر آیات تحمیل کنیم مفاهیم آن روشن است، این آیات مى گوید: در آن روز گروهى در پرتو اعمالشان سعادتمند و گروهى بخاطر اعمالشان شقاوتمندند و خدا مى داند چه کسانى به اراده خود و به خواست و اختیار خود در طریق سعادت گام مى نهند و چه گروهى با اراده خود در مسیر شقاوت گام مى نهند بنابراین بعکس آنچه او گفته اگر مردم مجبور به انتخاب این راه باشند علم خدا جهل خواهد شد چرا که همگان با میل و اختیار خود راه خویش را انتخاب مى کنند.
شاهد سخن اینکه آیات فوق به دنبال داستانهاى اقوام پیشین است که گروه عظیمى از آنها بر اثر ظلم و ستم و انحراف از جاده حق و عدالت، و آلودگى به مفاسد شدید اخلاقى، و مبارزه با رهبران الهى گرفتار مجازاتهاى دردناکى در این جهان شدند که قرآن براى تربیت و ارشاد ما و نشان دادن راه حق از باطل و جدا ساختن مسیر سعادت از شقاوت این داستانها را بازگو مى کند.
اصولاً اگر ما ـ آنچنان که فخر رازى و هم فکرانش مى پندارند ـ محکوم به سعادت و شقاوت ذاتى باشیم، و بدون اراده به بدیها و نیکیها کشانده شویم تعلیم و تربیت لغو و بیهوده خواهد بود. آمدن پیامبران و نزول کتب آسمانى و نصیحت و اندرز و تشویق و توبیخ و سرزنش و ملامت و مؤاخذه و سؤال و بالاخره کیفر و پاداش همگى بیفایده یا ظالمانه محسوب مى گردد.
آنها که مردم را در انجام نیک و بد مجبور مى دانند خواه این جبر را، جبر الهى، یا جبر طبیعى، یا جبر اقتصادى، و یا جبر محیط بدانند تنها به هنگام سخن گفتن و یا مطالعه در کتابها از این مسلک طرفدارى مى کنند، ولى در عمل حتى خودشان هرگز چنین عقیده اى ندارند، به همین دلیل اگر به حقوق آنها تجاوزى شود متجاوز را مستحق توبیخ و ملامت و محاکمه و مجازات مى دانند، و هرگز حاضر نیستند به عنوان اینکه او مجبور به انجام این کار است از وى صرفنظر کنند و یا مجازاتش را
ظالمانه بپندارند و یا بگویند او نمى توانسته است این عمل را مرتکب نشود چون خدا خواسته یا جبر محیط و طبیعت بوده است، این خود دلیل دیگرى بر فطرى بودن اصل اختیار است.
بهرحال هیچ جبرى مسلکى را نمى یابیم که در عمل روزانه خود به این عقیده پاى بند باشد بلکه بر خوردش باتمام انسانها برخورد با افراد آزاد و مسئول و مختار است.
تمام اقوام دنیا به دلیل تشکیل دادگاهها و دستگاههاى قضائى براى کیفر متخلفان عملاً آزادى اراده را پذیرفته اند.
تمام مؤسسات تربیتى جهان نیز بطور ضمنى این اصل را قبول کرده اند که انسان با میل و اراده خود کار مى کند و با تعلیم و تربیت مى توان او را راهنمائى و ارشاد کرد و از خطاها و اشتباهات و کج اندیشى ها بر کنار ساخت.
2 ـ جالب اینکه در آیات فوق «شقوا» به عنوان فعل معلوم «و سعدوا» به عنوان فعل مجهول آمده است.
این اختلاف تعبیر شاید اشاره لطیفى به این نکته باشد که انسان راه شقاوت را با پاى خود مى پیماید، ولى براى پیمودن راه سعادت تا امداد و کمک الهى نباشد و او را در مسیرش یارى ندهد پیروز نخواهد شد و بدون شک این امداد و کمک تنها شامل کسانى مى شود که گامهاى نخستین را با اراده و اختیار خود برداشته اند و شایستگى چنین امدادى را پیدا کرده اند. (دقت کنید).
