1 ـ توحید ذات
بسیارى از مردم مى گویند معنى توحید ذات این است که خدا یک است و دو نیست، این تعبیر چنانکه در روایت امیرمؤمنان على (علیه السلام)آمده تعبیر درستى نمى باشد، زیرا مفهومش واحد عددى است (یعنى دومى براى خدا تصور مى شود اما وجود خارجى ندارد) و مسلّما این سخن نادرست است، صحیح این است که گفته شود معنى توحید ذات این است که خدا یکى است و دومى براى او تصور نمى شود، یا به تعبیر دیگر: خدا «شبیه و نظیر و مانند» ندارد، نه چیزى به او شبیه است، و نه او به چیزى، چرا که یک وجود بى نهایت کامل، داراى چنین صفتى مى باشد.
و به همین دلیل، در حدیثى مى خوانیم که امام صادق(علیه السلام) از یکى از یارانش پرسید: اىُّ شیىء اللّهُ اَکْبَرُ: «مفهوم الله اکبر چیست»؟!
عرض کرد: اَللّهُ اَکْبَرُ مِنْ کُلِّ شَیْىء: «خدا بزرگتر از هر چیزى است».
امام فرمود: فَکانَ ثَمَ شَیىء فَیَکُوْنُ اَکْبَرَ مِنْهُ: «آیا چیزى (در مقایسه با او) وجود دارد که خدا از او بزرگتر باشد»؟!
عرض کرد: فَما هُوَ؟: «پس تفسیر الله اکبر چیست؟»
امام فرمود: اللّهُ اَکْبَرُ مِنْ اَنْ یُوْصَفَ: «خدا بزرگتر از آن است که به وصف آید»!
2 ـ توحید صفات
وقتى مى گوئیم: یک شاخه توحید، توحید صفات است، مفهومش این است که خداوند همان گونه که ذاتش ازلى و ابدى است، صفات او همچون علم و قدرت و مانند اینها، ازلى و ابدى مى باشد، این از یک سو از سوى دیگر این صفات زائد بر ذات او نیست، جنبه عارض و معروض ندارد، بلکه عین ذات او است.
و از سوى سوّم صفات او از یکدیگر جدا نمى باشد، یعنى علم و قدرت او یکى است و هر دو عین ذات او است!
توضیح اینکه: ما هنگامى که به خودمان مراجعه مى کنیم مى بینیم در آغاز فاقد بسیارى از صفات بودیم، هنگام تولد نه علم داشتیم و نه قدرت، و تدریجاً این صفات در ما پرورش یافت، به همین دلیل مى گوئیم اینها امورى زائد بر ذات ما هستند، لذا ممکن است روزى فرا رسد که ما باشیم و آن زور بازو، و علوم و دانشها که داریم از میان برود، و نیز به روشنى مى بینیم که علم و قدرت ما از هم جدا است، قدرت جسمانى در بازوى ما، وعلم، در روح ما نقش بسته است!
ولى در خداوند هیچیک از این معانى تصور نمى شود، تمام ذات او علم است، و تمام ذاتش قدرت، و همه چیز در آنجا یکى است، و البته تصدیق مى کنیم که تصور این معانى براى ما که فاقد چنین صفتى هستیم پیچیده و نامأنوس است و جز با نیروى منطق و استدلال دقیق و ظریف به آن راهى نیست.
3 ـ توحید افعالى
یعنى هر وجودى، هر حرکتى، هر فعلى در عالم است به ذات پاک خدا برمى گردد، مسبب الاسباب او است و علت العلل ذات پاک او مى باشد، حتى افعالى که از ما سر مى زند به یک معنى از او است، او به ما قدرت واختیار و آزادى اراده داده، بنابراین در عین حال که ما فاعل افعال خود هستیم، و در مقابل آن مسؤولیم، از یک نظر فاعل خداوند است، زیرا همه آنچه داریم به او بازمى گردد (لامؤثر فى الوجود الا الله).
4 ـ توحید در عبادت
یعنى تنها باید او را پرستش کرد و غیر او شایسته عبودیت نیست، چرا که عبادت باید براى کسى باشد که کمال مطلق و مطلق کمال است، کسى که از همگان بى نیاز است، و بخشنده تمام نعمت ها، و آفریننده همه موجودات، و این صفات جز در ذات پاک او جمع نمى شود.
هدف اصلى از عبادت، راه یافتن به جوار قرب آن کمال مطلق، و هستى بى پایان، و انعکاس پرتوى از صفات کمال و جمال او در درون جان است که نتیجه اش فاصله گرفتن از هوى و هوسها، و روى آوردن به خود سازى و تهذیب نفس است.
این هدف جز با عبادت «اللّه» که همان کمال مطلق است امکان پذیر نیست.
