در آغاز بیست و نه سوره از سوره هاى قرآن با حروف مقطعه برخورد مى کنیم و چنانکه از نامش پیدا است این حروف حروفى بریده از هم به نظر مى رسد، و کلمه مفهومى را ظاهراً نمى سازد.
حروف مقطعه قرآن همیشه جزء کلمات اسرارآمیز قرآن محسوب مى شده، و مفسران براى آن تفسیرهاى متعددى ذکر کرده اند، و با گذشت زمان و تحقیقات جدید دانشمندان، تفسیرهاى تازه اى براى آن پیدا مى شود.
جالب اینکه در هیچیک از تواریخ ندیده ایم که عرب جاهلى و مشرکان، وجود حروف مقطعه را در آغاز بسیارى از سوره هاى قرآن بر پیغمبر(صلى الله علیه وآله) خرده بگیرند، و آن را وسیله اى براى استهزاء و سخریه قرار دهند، و این خود مى رساند که گویا آنها نیز از اسرار وجود حروف مقطعه کاملا بى خبر نبوده اند.
به هر حال از میان این تفاسیر چند تفسیر است که از همه مهمتر و معتبرتر به نظر مى رسد، و همآهنگ با آخرین تحقیقاتى است که در این زمینه به عمل آمده، اکنون به مهمترین آنها در اینجا مى پردازیم:
1 ـ این حروف اشاره به این است که این کتاب آسمانى با آن عظمت و اهمیتى که تمام سخنوران عرب و غیر عرب را متحیرساخته، و دانشمندان را از معارضه با آن عاجز نموده است، از نمونه همین حروفى است که در اختیار همگان قرار دارد.
در عین اینکه قرآن از همان حروف «الف باء» و کلمات معمولى ترکیب یافته، به قدرى کلمات آن موزون است و معانى بزرگى در بردارد، که در اعماق دل و جان انسان نفوذ مى کند، روح را مملو از اعجاب و تحسین مى سازد، و افکار و عقول را در برابر خود وادار به تعظیم مى نماید، جمله بندیهاى مرتب و کلمات آن در بلندترین پایه قرار گرفته و معانى بلند را در قالب زیباترین الفاظ مى ریزد، که همانند و نظیر ندارد.
نکته دیگرى که این نظریه را درباره معنى حروف مقطعه قرآن تأیید مى کند این است که در 24 مورد از آغاز سوره هائى که با این حروف شروع شده است، بلافاصله سخن از قرآن و عظمت آن به میان آمده، این خود نشان مى دهد که ارتباطى میان این دو، (حروف مقطعه و عظمت قرآن) موجود است.
اینک چند نمونه از آنها را در اینجا مى آوریم:
1 ـ الر کتاب احکمت آیاته ثم فصلت من لدن حکیم خبیر (هود ـ 1)
2 ـ طس تلک آیات القرآن و کتاب مبین(نمل ـ 1)
3 ـ الم تلک آیات الکتاب الحکیم (لقمان 1و2).
4 ـ المص کتاب انزل الیک (اعراف ـ 1و2).
در تمام این موارد و موارد بسیار دیگر از آغاز سوره هاى قرآن پس از ذکر حروف مقطعه، سخن از قرآن به میان آمده، و از عظمت آن بحث شده است.
2 ـ ممکن است یکى دیگر از اهداف این حروف، جلب توجه شنوندگان، و دعوت آنها به سکوت و استماع بوده باشد، زیرا ذکر این حروف در آغاز سخن، مطلب عجیب و نوظهورى در نظر عرب بود، و حس کنجکاوى او را برمى انگیخت، و در نتیجه به دنباله آن نیز گوش فرا مى داد و اتفاقاً غالب سوره هائى که با حروف مقطعه شروع مى شود سوره هائى است که در مکه نازل شده است و مى دانیم در آنجا مسلمانان در اقلیت بودند و دشمنان لجوج و سرسخت، حتى حاضر نبودند، به سخنان پیامبر(صلى الله علیه وآله)گوش فرا دهند ـ سهل است ـ گاهى آنچنان سر و صدا و غوغا به راه مى انداختند، که صداى پیامبر(صلى الله علیه وآله) در میان آنها گم مى شد، که در بعضى از آیات قرآن (مانند آیه 26 سوره فصلت) اشاره به این مطلب شده است.
3 ـ در بعضى از روایات که از طرف اهل بیت (علیهم السلام) آمده مى خوانیم که این حروف رموز و اشاراتى است به نامهاى خداوند، مثلاً «المص» در سوره اعراف اشاره به اناالله المقتدر الصادق مى باشد. یعنى «من خداوند تواناى راستگو هستم» و به این ترتیب هر یک از حروف چهار گانه شکل اختصارى یکى از نامهاى خدا است.
موضوع جانشین ساختن اشکال اختصارى به جاى اشکال مفصل کلمات، از قدیم رائج بوده، اگر چه در عصر و زمان ما به صورت بسیار گسترده ترى مورد بهره بردارى قرار گرفته است و بسیارى از عبارات طولانى و اسامى مؤسسات یا انجمنها را در یک کلمه کوتاه خلاصه مى کنند.
ذکر این نکته نیز لازم است که این تفسیرهاى مختلف براى «حروف مقطعه» هیچگونه منافاتى با یکدیگر ندارند، و ممکن است در آن واحد تمام این تفسیرها به عنوان بطون مختلف قرآن، اراده شود.
4 ـ ممکن است همه یا حداقل قسمتى از این حروف مقطعه، داراى معانى و مفاهیم خاصى باشد، درست همانند یک کلمه که محتوائى دربردارد.
اتفاقاً در بسیارى از روایات و کلمات مفسران در آغاز سوره طه و سوره یس به چنین مطلبى برخورد مى کنیم که: «طه» به معنى یا رجل (اى مرد) است، و در پاره اى از اشعار عرب نیز به کلمه «طه» برخورد مى کنیم که مفهومى شبیه «یا رجل» و یا نزدیک به آن دارد که بعضى از این شعار ممکن است مربوط به آغاز اسلام یا قبل از اسلام باشد.
و بطورى که یکى از آگاهان براى ما نقل کرد بعضى از دانشمندان غرب که پیرامون مسائل اسلامى مطالعه مى کنند این مطلب را به همه حروف مقطعه قرآن تعمیم داده اند و معتقدند حروف مقطعه در آغاز هر سوره، کلمه اى است، داراى معنى خاص که بعضى با گذشت زمان متروک مانده، و بعضى به ما رسیده است، و الاّ بعید به نظر مى رسد که مشرکان عرب، حروف مقطعه را بشنوند و مفهومى از آن درک نکنند وبه سخریه و استهزاء برنخیزند، در حالى که در هیچیک از تواریخ دیده نشده که این بهانه جویان سبک مغز، حروف مقطعه را دستاویز براى چنین عکس العملى کرده باشند.
البتّه این نظر را به طور کلى و درباره همه حروف مقطعه قرآن، مشکل بتوان پذیرفت، ولى درباره بعضى قابل قبول است و در منابع اسلامى نیز از آن بحث شده است.
این موضوع نیز جالب توجه است که در حدیثى از امام صادق(علیه السلام)مى خوانیم «طه» از اسامى پیامبر است و معنى آن یا طالب الحق، الهادى الیه: «اى کسى که طالب حقى، و هدایت کننده به سوى آنى».
از این حدیث چنین برمى آید که «طه» مرکب از دو حرف رمزى است «طا» اشاره به «طالب الحق» و «ها» اشاره به «هادى الیه» مى باشد. آخرین سخن در این زمینه اینکه کلمه «طه» مانند «یس» بر اثر گذشت زمان، تدریجاً به صورت «اسم خاص» براى پیامبر اسلام(صلى الله علیه وآله) درآمده است، تا آنجا که آل پیامبر(صلى الله علیه وآله) را نیز «آل طه» مى گویند، و از حضرت مهدى(علیه السلام) در دعاى ندبه «یابن طه» تعبیر شده است.
5 ـ علامه طباطبائى (رضوان الله تعالى علیه) احتمال دیگرى ابداع کرده است که آنرا تفسیر دیگرى براى این حروف مى توان برشمرد هر چند خود او آنرا به عنوان یک احتمال و حدس بیان نموده است.
و خلاصه آن چنین است:
هنگامى که سوره هائى را که با «حروف مقطعه» آغاز مى شود مورد دقت قرار مى دهیم مى بینیم سوره هائى که با یکنوع حروف مقطعه آغاز مى شود مطالب مشترکى دارند، فی المثل سوره هائى که با «حم» شروع مى شود بلافاصله بعد از آن جمله «تنزیل الکتاب من الله» یا چیزى که به معنى آن است قرار گرفته، و سوره هائى که با «الر» شروع مى شود بعد از آن «تلک آیات الکتاب» و یا شبیه آن است.
و سوره هائى که با «الم» آغاز مى گردد به دنبال آن «ذلک الکتاب لاریب فیه» یا مفهوم آن است.
از اینجا مى توان حدس زد که میان حروف مقطعه، و محتواى این سوره ها ارتباط خاصى است، تا آنجا که مثلا سوره اعراف که با «المص» شروع شده مضمون و محتوایش جامع میان مضمون سوره هاى «الم» و سوره «ص» است.
البته این ارتباط ممکن است بسیار عمیق و دقیق باشد، وافهام عادى به آن راه نیابد.
و شاید اگر آیات این سوره ها را در کنار هم بچینیم و باهم مقاسه کنیم مطالب تازه اى براى ما در این زمینه کشف شود.
