فضیلت عفو و گذشت و ترک انتقام جوئى به عنوان یک اصل از نظر شرع و عقل و کتاب و سنت جاى تردید نیست اما این بدان معنا نیست که استثنائى نداشته باشد، بلکه مواردى پیش مى آید که عفو و گذشت سبب جرأت جانیان و جسارت خاطیان مى شود به یقیین هیچکس عفو و گذشت را در این گونه موارد عفو و گذشت نمى شمرد بلکه براى حفظ نظم جامعه و نهى از منکر و پیش گیرى از تکرار جرم باید از عفو صرف نظر کرد و به مجازات عادلانه پرداخت.
دستور قرآن مجید در مورد مقابله به مثل در آیه 194 سوره بقره ممکن است اشاره به همین معنى باشد آنجا که مى فرماید: «فَمَنِ اعْتَدى عَلَیْکُمْ فَاعْتَدُوا عَلَیْهِ بِمِثْلِ مَااعْتَدى عَلَیْکُمْ; کسى که بر شما تعدى کند همانند آن بر او تعدى کنید» (در واقع مقابله به مثل، تعدى نیست، بلکه مجازات عادلانه است).
البته این احتمال نیز وجود دارد که آیه در مقام بیان جواز قصاص و مجازات عادلانه بوده باشد (و به اصطلاح، امر در مقام توهّم حظر است و دلیل بر وجوب یا استحباب نیست).
به هر حال عفو و مجازات هر کدام جاى ویژه اى دارد، عفو در جایى است که انسان قدرت بر انتقام و مقابله به مثل دارد، و اگر راه عفو را پیش مى گیرد، از موضع ضعف نیست، این گونه عفو مفید وسازنده است، هم براى مظلومى که پیروز شده زیرا سبب صفاى دل و تسلط او بر هواى نفس مى شود، و هم براى ظالمى که مغلوب گشته زیرا او را به اصلاح خویشتن وا مى دارد.
در احادیث اسلامى نیز به این استثناء اشاره شده، اشاراتى پر معنى و لطیف از جمله در حدیثى از امیرمؤمنان على(علیه السلام) مى خوانیم: «اَلْعَفُوُ یُفْسِدُ مِنَ اللَّئیمِ بِقَدْرِ اِصْلاحِهِ مِنَ الْکَریمِ; عفو و گذشت افراد لیم و پست را فاسد مى کند، به همان اندازه که افراد با شخصیت را اصلاح مى نماید».
در حدیث دیگرى از همان بزرگوار مى خوانیم: «اَلْعَفُو عَنِ الْمُقِرِ لاعَنِ المُصِّرَ عفو; درباره کسى است که اعتراف و اقرار به گناه خود داشته باشد نه در مورد کسى که بر گناه اصرار دارد».
و نیز در حدیث دیگرى از همان امام همام آمده است که فرمود: «جازِ بِالْحَسَنَةِ وَ تَجاوَزْ عَنِ السَّیِئَةِ ما لَمْ یَکُنْ ثَلَماً فِى الدینَ اَوْ وَهْناً فى سُلْطانِ الاِْسلامِ; نیکى ها را به نیکى پاداش بده، و از بدى ها صرف نظر کن مادام که لطمه اى بر دین یا سستى بر حکومت اسلامى وارد نمى کند». (در این گونه موارد باید به سراغ مجازات عادلانه رفت).
در حدیثى نیز از امام زین العابدین على بن الحسین(علیه السلام) در تأیید همین سخن آمده است که فرمود: «حَقُ مَنْ اَسائَکَ اَنْ تَعْفُوَ عَنْهُ، وَ اِنْ عَلِمْتَ اَنَّ الْعَفْوَعَنْهُ یُضِرُّ اِنْتَصَرْتَ قالَ اللّهُ تَبارَکَ وَ تَعالى وَ لَمَنِ انْتَصَرَ بَعْدَ ظُلِمِ فَاُولئِکَ ما عَلَیْهِمْ مِنْ سَبیل; حق کسى که به تو بدى کرده این است که او را عفو کنى ولى اگر مى دانى عفو او سبب زیان مى شود مى توانى انتقام بگیرى خداوند متعال مى فرماید کسى که بعد از مظلوم شدن یارى طلبد (و به مجازات ظالم بپردازد) ایرادى بر او نیست».
ولى نباید وجود این گونه استثنائها سبب سوء استفاده گردد و هر کس به بهانه اینکه عفو و گذشت سبب جرئت و جسارت بدکاران و خاطیان است به انتقام جویى بپردازد، بلکه باید از روى خلوص و عدم تعصب موارد استثناى از اصل عفو و گذشت را با دقت شناخت و طبق آن عمل کرد.
این نکته نیز شایان توجه است که عفو و گذشت از اجراى حدود و تعزیرات شرعیه جز در مواردى که در روایات منصوص است جایز نیست، چرا که اجراى حد و تعزیر در جاى خود از واجبات است.
1. کنزالفوائد، جلد 2، صفحه 182، ـ شرح نهج البلاغه ابن ابى الحدید، جلد 20، صفحه 270، حدیث 124.
2. همان، حدیث 783، و همان، صفحه 330، حدیث 783.
3. غررالحکم، حدیث 4788.
4.میزان الحکمه، جلد 3، صفحه 2015، حدیث 13225.
