این رذیله اخلاقى، همانند رذائل دیگر از سرچشمه هاى متعددى نشأت مى گیرد:
1ـ آلودگى درون و برون: افرادى که خود آلوده اند، دیگران را همچون خود آلوده مى پندارند. و از طریق «مقایسه به نفس»، که یکى از صفات غالب انسان ها است مردم را به کیش خود و به روش خود مى پندارند، و تا از آلودگى پاک نشوند، حسن ظن به دیگران نخواهند داشت. در حدیثى از امیرمؤمنان على(علیه السلام) مى خوانیم:
«لایَظُنُّ بِاَحَد خَیْراً لاَِنَّهُ لایَراهُ اِلاّ بِطَبْعِ نَفْسِهِ; آدم بد به هیچ کس گمان خوب نمى برد، زیرا دیگران را همچون خود مى پندارد».
2ـ همنشینى با بدان: کسى که معاشرانش را از افراد فاسد و مفسد انتخاب کرده است، طبیعى است که نسبت به همه مردم سوء ظن پیدا کند، چرا که تصور مى کند معاشران او نمونه هایى از سایر مردمند، همانگونه که در حدیث معروف امیرمؤمنان على(علیه السلام) آمده است که فرمود: «مُجالَسَةُ الاَْشْرارِ تُورِثُ سُوءَ الظَّنِّ بِالاَْخْیارِ; همنشینى با بدان سبب بدگمانى نسبت به نیکان مى شود».
3ـ زندگى در محیط هاى فاسد: هنگامى که انسان در خانواده یا در شهر و کشورى که فساد بر آن حاکم شده است زندگى کند، نظر او نسبت به همه افراد حتى به نیکان بد مى شود. هر چند معاشران او افراد خوبى باشند ولى غلبه فساد بر محیط کار، خود ایجاد سوءظن مى کند.
4ـ حسد و کینه توزى و تکبر و غرور: بخشى دیگر از عوامل سوءظن است چرا که شخص حسود و کینه توز مى خواهد از این طریق از مقام شخص محسود بکاهد و کینه خود را از این طریق اعمال کند، افراد متکبر براى تحقیر دیگران متوسل به سوء ظن مى شوند تا آنها را در فکر خود و جامعه، افرادى پست و حقیر جلوه دهد.
5ـ عقده حقارت: یکى دیگر از عوامل سوءظن است. کسى که گرفتار خود کم بینى شده، و یا از سوى دیگران مورد تحقیر واقع گشته است سعى مى کند دیگران را هم در محیط فکر خود حقیر و پست و آلوده و گنهکار حساب کند، تا از عقده خود بکاهد، و آرامش کاذبى براى خویش فراهم سازد.
اما سوءظن نسبت به خداوند، عمدتاً از ضعف ایمان ناشى مى شود، عدم ایمان به صفات ذات و صفات افعال، و ضعف باورها نسبت به علم و قدرت و رحمانیت و رازقیّت و سایر صفات پروردگار او را به سوءظن در وعده هایش مى کشاند، و راههاى سعادت و نجات را به روى انسان مى بندد.
1. غررالحکم،حدیث 1903.
2.بحارالانوار، جلد 71، صفحه 197.
