در احادیث اسلامى در زمینه وفاى به عهد تعبیرات بسیار مهم و جالبى دیده مى شود که بسیار پر معنى و آموزنده است.
در اینجا گلچینى از آن احادیث را در اختیار خوانندگان عزیز قرار مى دهیم:
1ـ پیامبر گرامى اسلام(صلى الله علیه وآله) در یک جمله کوتاه مى فرماید: «لا دِینَ لِمَنْ لا عَهْدَ لَهُ; کسى که پایبند عهد و پیمان خود نیست دین ندارد».
این تعبیر نشان مى دهد که اگر تمام دین را در وفادارى نسبت به خالق و خلق خلاصه نکنیم حداقل یکى از ارکان مهم دین، وفاى به عهد است. و لذا در تعبیر دیگرى از امیرمؤمنان على(علیه السلام) آمده است: «اَصْلُ الدِّینِ اَداءُ الاَْمانَةِ وَ الْوَفاءِ بِالْعُهُودِ».
2ـ در حدیث دیگرى از همان حضرت مى خوانیم: ما اَیْقَنَ بِاللّهِ مَنْ لَمْ یَرْعَ عُهُودَهُ وَ ذِمَّتَهُ; کسى که رعایت عهد و پیمان خویش را نکند، به خدا یقین و ایمان پیدا نکرده است».
زیرا پیمان شکنان، منافع خویش را در عصیان پروردگار جستجو مى کنند، و این دلیل بر آن است که پایه هاى اعتقادشان نسبت به توحید افعالى سست و متزلزل است.
3ـ در فرمان معروف مالک اشتر، از مهمترین مسایلى که على(علیه السلام) بر آن تأکید مى کند مسأله وفاى به عهد در برابر هر کس و هر گروه است، مى فرماید: «وَ اِنْ عَقَدْتَ بَیْنَکَ وَ بَیْنَ عَدُوِّکَ عُقْدَةً، اَوْ اَلْبَسْتَهُ مِنْکَ ذِمَّةً فَحُطَّ عَهْدَکَ بِالْوَفاءِ، وَ ارْعَ ذِمَّتَکَ بَالاَْمانَةِ، وَ اجْعَلْ نَفْسَکَ جُنَّةً دُونَ ما اَعْطَیْتَ فَاِنَّهُ لَیْسَ مِنْ فَرائِضِ اللّهِ شَىْءٌ النّاسُ اَشَدُّ عَلَیْهِ اِجْتِماعاً مَعَ تَفَرُّقِ اَهْوائِهِمْ وَ تَشَتُّتِ آرائِهِمْ مِنْ تَعْظِیمِ الْوَفاءِ بِالْعُهُودِ، وَ قَدْ لَزِمَ ذلِکَ الْمُشْرِکُونَ فِیما بَیْنَهُمْ دُونَ الْمُسْلِمِینَ لِمَا اسْتَوْبَلُوا مِنْ عَواقِبِ الغَدْرِ; اگر پیمان بین تو و دشمن بسته شد یا تعهد پناه دادن را به او دادى جامه وفا را بر عهد خویش بپوشان، و تعهدات خود را محترم بشمار، و جان خود را سپر تعهدات خویش قرار ده، زیرا هیچ یک از فرائض الهى نیست که همچون وفاى به عهد و پیمان، مردم جهان با تمام اختلافاتى که دارند، نسبت به آن این چنین اتفاق نظر داشته باشند. حتى مشرکان زمان جاهلیت علاوه بر مسلمانان آن را مراعات مى کردند چرا که عواقب پیمان شکنى را آزموده بودند».
4ـ در حدیث دیگرى از پیغمبر اکرم(صلى الله علیه وآله) چنین آمده است «اَقْرَبُکُمْ غَدَاً مِنِّى فِى الْمَوْقِفِ اَصْدَقُکُمْ لِلْحَدِیثِ وَ اَدّاکُمْ لِلاَْمانَةِ وَ اَوْفاکُمْ بِالْعَهْدِ وَ اَحْسَنُکُمْ خُلْقاً وَ اَقْرَبُکُمْ مِنَ النّاسِ; در فرداى قیامت در عرصه محشر کسى به من از همه نزدیک تر است (که داراى پنج صفت باشد) از همه راستگوتر، و امین تر، و وفاکننده به عهد، و از همه خوش اخلاق تر و نزدیک تر به مردم باشد».
5ـ در حدیث دیگرى از امیرمؤمنان على(علیه السلام) درباره اهمیت وفاى به عهد و عواقب شوم پیمان شکنى و عذر چنین آمده: «اَیُّهَا النّاسُ اِنَّ الْوَفاءَ تَوْأَمُ الصِّدْقِ، وَ لا اَعْلَمُ جُنَّةً اَوْقى مِنْهُ وَ ما یَغْدِرُ مَنْ عَلِمَ کَیْفَ الْمَرْجِعُ، وَ لَقَدْ اَصْبَحْنا فِى زَمان قَدْ اَتَّخَذَ اَکْثَرُ اَهْلِهِ الْغَدْرَ کَیْساً، وَ نَسَبَهُمْ اَهْلُ الْجَهْلِ فِیهِ اِلى حُسْنِ الْحِیْلَةِ، ما لَهُمْ قاتَلَهُمُ اللّهُ قَدْیَرَى الحُوَّلُ القُلَّبُ وَجْهَ الْحِیلَةِ وَ دُونَها مانِعٌ مِنْ اَمْرِ اللّهِ وَ نَهْیِهِ; اى مردم! وفا همزاد راست گویى است، سپرى محکم تر و نگهدارنده تر از آن سراغ ندارم، آن کس که از قیامت آگاه است پیمان شکنى نمى کند (ولى متأسفانه) در زمانى به سر مى بریم که اکثر مردم پیمان شکنى و حیله گرى را عقل مى پندارند و افراد نادان این گونه اشخاص را اهل تدبیر مى خوانند، چه مى گویند؟ خدا آنها را بکشد، چه بسا انسان روشن بین نسبت به تمام حوادث آینده آگاه است، و طریق مکر و حیله را به خوبى مى داند، ولى امر و نهى الهى مانع او است». (منظور امام در اینجا شخص خود او است).
امام در اینجا از دگرگونى ارزش ها در عصر و زمان خویش شکایت مى کند که چگونه بسیارى از مردم مکر و حیله و پیمان شکنى را تدبیر مى پندارند، و تقوا و صدق و راستى و وفاى به عهد را نوعى ضعف حساب مى کنند.
و به گفته شاعر:
غاضَ الْوَفاءُ وَ فاضَ الْغَدْرُ وَ اتّسَعَتْ مَسافَةُ الْخُلْفِ بَیْنَ الْقَوْلِ وَ الْعَمَلِ
در عصر ما وفا کمیاب شده و بىوفایى و پیمان شکنى فراوان گشته و فاصله میان گفتار و عمل بسیار زیاد شده».
6ـ در حدیث دیگرى از امام باقر(علیه السلام) چنین آمده است: «ثَلاثٌ لَمْ یَجْعَلِ اللّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لاَِحَد فِیهِنَّ رُخْصَةً اَداءُ الاَْمانَةِ اِلَى البَرِّ وَ الْفاجِرِ، وَ الْوَفاءِ بِالْعَهْدِ لِلْبَرَّ وَ الْفاجِرِ، وَ بِرُّ الْوالِدَیْنِ بَرَّیْنِ کانا اَوْ فاجِرَیْنِ; سه چیز است که خداوند به احدى اجازه مخالفت با آن را نداده است; اداى امانت خواه صاحب امانت انسان نیکوکارى باشد یا بدکار، و وفاى به عهد، خواه طرف مقابل نیکوکار باشد یا بدکار، و نیکى به پدر و مادر خواه آن دو نیکوکار باشند یا بدکار».
همین مضمون در جاى دیگر از امام صادق(علیه السلام) نیز نقل شده است.
این حدیث به خوبى نشان مى دهد که در قانون وفاى به عهد و اداى امانت و نیکى به پدر و مادر هیچ گونه استثنایى وجود ندارد.
7ـ در حدیث دیگرى امام(علیه السلام) عهد و پیمان را همچون طوقى بر گردن انسان مى داند مى فرماید: «اِنَّ الْعُهُودَ قَلائِدٌ فِى الاَْعْناقِ اِلى یَوْمِ الْقِیامَةِ فَمَنْ وَصَلَها وَصَلَهُ اللّهُ، وَ مَنْ نَقَضَها خَذَلَهُ اللّهُ; عهد و پیمان ها طوقى بر گردن انسان است تا روز قیامت، کسى که آن را پیوند دهد (و به آن وفا کند) خداوند پیوند او را (با پاداشها و نعمتهایش) برقرار مى سازد، و کسى که آن را بشکند، خداوند او را به حال خود رها مى سازد (تا در برابر حوادث روزگار درهم بشکند)».
8ـ در حدیث دیگرى آمده است که شخصى به على بن الحسین امام سجاد(علیه السلام)عرض کرد: «اَخْبِرْنِى بِجَمِیعِ شَرایِعِ الدِّینِ; تمام اصول اسلام را (به طور فشرده) براى من بیان فرما».
امام در پاسخ کوتاهى فرمود: «قَوْلُ الْحَقِّ وَالْحُکْمُ بِالْعَدْلِ وَ الْوَفاءُ بِالْعَهْدِ; سخن حق گفتن، و داورى به عدالت کردن، و به عهد وفا نمودن است».
9ـ در حدیث کوتاه و پر محتوایى امیرمؤمنان على(علیه السلام) مى فرماید: «اَشْرَفُ الْخَلائِقِ اَلْوَفاءُ; وفاى به عهد بهترین خلق و خوى انسان است».
10ـ این بحث را با حدیث مهم دیگرى از رسول خدا(صلى الله علیه وآله) پایان مى دهیم (هر چند احادیث در این زمینه بسیار فراوان است) فرمود: «اِذا نَقَضُوا الْعَهْدَ سَلَّطَ اللّهُ عَلَیْهِمْ عَدُوَّهُمْ; هنگامى که مردم پیمان شکنى کنند خداوند دشمنانشان را بر آنان مسلط مى سازد».
* * *
در روایات بالا حقائق مهمى درباره اهمیت وفاى به عهد و آثار عمیق آن در زندگى فردى و اجتماعى انسان آمده به گونه اى که وفاى به عهد به عنوان «اساس دین» و «نشانه یقین» و «سبب قرب به پیامبر در روز رستاخیز» و «سپر مهم در برابر حوادث اجتماعى» شمرده، اضافه بر این روایات اسلامى تصریح دارد که وفاى به عهد یک قانون جهان شمول است و مسلمان و کافر را در بر مى گیرد. وفاى به عهد سبب «سر بلندى و پیروزى» و پیمان شکنى سبب «محرومیت از الطاف الهى» مى شود.
1. بحارالانوار، جلد 69، صفحه 198، (حدیث 26)
2. غررالحکم، حدیث 1762.
3.غررالحکم، حدیث 9577.
4.نهج البلاغه، نامه 53.
5. بحارالانوار، جلد 74، صفحه 150، حدیث 82; تاریخ یعقوبى، جلد 2، صفحه 92.
6. نهج البلاغه، خطبه 41.
7. اصول کافی، جلد2، صفحه 162، حدیث 15.
8. خصال، صفحه 140، حدیث 118.
9. غررالحکم، حدیث 3650.
10. سفینة البحار، ماده عهد.
11.غررالحکم، حدیث 2859.
12. بحارالانوار، جلد 97، صفحه 46، حدیث 3.
