اصلاح در میان مردم یا گروهها و طوایف غالباً کار پیچیده اى است مخصوصاً اگر کینه ها و دشمنى ها ریشه دار و کهنه باشد، به همین دلیل براى رسیدن به آن گاهى باید راه طولانى پیمود واز نکات و دقایقى بهره گرفت، و با روان شناسى و روان کاوى آشنا بود و به یقین رعایت اصول ذیل، براى رسیدن به این مقصود مفید و مؤثر است:
1ـ پیدا کردن ریشه هاى اختلاف و نفاق ـ چرا که تا انسان ریشه ها را نشناسد درمان نتیجه ها مشکل است، و اگر اختلافات ریشه یابى شود و انسان به سراغ نابودکردن ریشه هاى اختلاف برود زودتر موفق خواهد شد.
2ـ شتابزدگى اصلاح ذات البین در بسیارى از مواقع، نتیجه معکوس دارد به خصوص اگر اختلافات عمیق و ریشه دار باشد، در این گونه موارد باید جهات اختلاف را بررسى کرد و گاه تحت شماره روى کاغذ آورد، سپس به حل یک یک آنها پرداخت، و به هر یک از دو طرف امتیازى داده شود، و تعادلى برقرار گردد، و کار به اصلاح بیانجامد.
3ـ باید از مسائل عاطفى از آیات و روایاتى که عواطف مذهبى طرفین را تحریک و بسیج مى کند بهره گرفت و براى هر دو طرف شخصیت والایى قائل شد تا به خاطر احساس شخصیت حاضر به عفو و گذشت نسبت به بعضى از خواسته هاى خود بشود.
4ـ گاه اصلاح کننده باید از خود نوعى فداکارى به خرج دهد و مثلا مبلغى از ادعاى طرفین را بر عهده بگیرد، همان گونه که در حدیث امام صادق(علیه السلام) و مفضّل در ضمن احادیث بالا خواندیم، و به یقین مالى که در این راه خرج مى شود از بهترین انفاق هاى در راه خدا محسوب مى شود.
5ـ شخص مُصلح باید به شدت از جانبدارى یک طرف بپرهیزد، و به تعبیر دیگر خود را بى طرف و نسبت به هر دو علاقه مند و با محبت نشان دهد، زیرا هر گونه جانبدارى از یکى از طرف او را از رسیدن به مقصود باز مى دارد. البته افراد زورگو و بى منطقى هستند که هرگز سر در برابر حق و عدالت و اصلاح فرود نمى آوردند آنها حکم دیگرى دارند که در شرح آیات گذشته بیان شد.
6ـ در بسیارى از مواقع پیمودن راه طولانى اصلاح نیاز به صبر و حوصله و خون سردى دارد. شخص مصلح نباید زود مأیوس شود و درهاى اصلاح را به روى خود بسته ببیند، بلکه باید بداند پیچیده ترین اختلافات را مى توان با صبر و شکیبایى و درایت و تدبیر حل کرد. بنابراین اگر در یک مرحله ناکام شود مسأله را نباید پایان یافته اعلام کرد!
به تعبیر دیگر افساد جنبه تخریبى دارد و کار آسانى است ولى اصلاح جنبه سازندگى دارد و کار پیچیده اى است. یک بناى عظیم را مى توان با چند بمب منفجر کرد و با خاک یکسان نمود، ولى ساختن آن سال ها وقت لازم دارد. بناى اعتماد و دوستى و محبت و صمیمیت در جوامع انسانى نیز چنین است، تخریب آن آسان و سریع، و ساختن آن پیچیده و دراز مدت. بنابراین در امر اصلاح هرگز شتابزدگى عاقلانه نیست.
این سخن را با داستان عبرت آموزى که در بحارالانوار آمده است پایان مى دهیم: مرحوم علاّمه مجلسى از بعضى نقل مى کند که در زمان هاى گذشته مردى غلامى داشت، مى خواست آن را بفروشد، به مشترى گفت این غلام عیبى ندارد جز این که سخن چین است!، مشترى این عیب را سبک شمرد و گفت اشکالى ندارد، غلام را خرید (شیطنت غلام شروع شد) روزى به همسر آقاى خود گفت: شوهرت تو را دوست ندارد و مى خواهد همسر دیگرى بگیرد، تیغى به تو مى دهم کمى از موى پشت سر او را قطع کن تا من با آن سحرى فراهم کنم که او تو را دوست بدارد. سپس نزد شوهرش آمد و به او گفت این زن دوست پنهانى پیدا کرده و قصد کشتن تو را دارد، تو خود را به خواب بزن تا حقیقت را دریابى. مرد شبى خود را به خواب زد، ناگهان احساس کرد که زن با تیغ به سراغ او آمد، باور کرد که مى خواهد او را به قتل برساند، برخاست و زن را کشت. قبیله زن باخبر شدند و حرکت کردند و مرد را کشتند، در میان دو قبیله جنگى در گرفت و گروهى از میان رفتند، و کار به درازا کشید آرى به این آسانى مى توان دو قبیله را به جان هم انداخت و قربانى گرفت، ولى به یقین اصلاح در میان آنها به این آسانى نیست.
1.بحارالانوار، جلد 72، صفحه 270.
