با توجه به این که غضب، آثار شوم و پیامدهاى بسیار خطرناکى دارد، و گاه شیرازه زندگى انسان را از هم مى پاشد، کوشش و تلاش براى درمان آن بسیار لازم است و افراد عصبانى اگر در اصلاح حال خویش نکوشند پشیمان خواهند شد.
بزرگان علم اخلاق در این زمینه بحث هاى فراوانى دارند و از آن بالاتر در روایات اسلامى دستورهاى مهم و مؤثرى براى خاموش کردن آتش غضب داده شده است که گلچینى از آن را ذیلا از نظر مى گذرانیم:
1ـ افراد خشمگین و عصبانى همیشه حتى قبل از آن که شعله هاى آتش غضب قلب آنها را احاطه کند، باید در آثار شوم آن بیندیشند، و مرتب به خود تلقین کنند که غضب آتشى است که ممکن است خرمن ایمان و سعادت و هستى آنها را بسوزاند، غضب آتش خشم خدا را در دنیا و آخرت مى افروزد. غضب دوستان را از انسان دور مى کند و حربه به دست دشمنان مى دهد، غضب آثار ویرانگرى روى اعصاب انسان مى گذارد، عمر او را کم مى کند و سلامتى او رابه خطر مى اندازد. غضب انسان را از رسیدن به مقامات معنوى و مادى باز مى دارد.
به عکس، حلم و بردبارى رمز موفقیت و پیشرفت و سلامت روح و جسم و سبب محبوبیت در جامعه و موجب رضاى خدا و دورى شیطان است. همچنین درباره ثواب هاى الهى که براى بردباران ذخیره شده و کیفرهایى که در انتظار صاحبان غضب است نیز بیندیشید.
نه تنها در حال غضب، بلکه قبل از آن نیز باید در این مسائل بیندیشد و به خود تلقین کند تا گرفتار آن نشود.
2ـ فکر در عواقب خشم و غضب; بارها این نکته را تجربه کرده ایم و اگر ما تجربه نکرده ایم دیگران تجربه کرده اند، که هر تصمیمى که انسان به هنگام غضب مى گیرد نسنجیده و نادرست است و غالباً موجب پشیمانى مى گردد، چه بهتر که این جمله معروف را که از بعضى از دانشمندان به یادگار مانده، همواره با خود زمزمه کند، به هنگام غضب نه تصمیم و نه تنبیه و نه مجازات.
3ـ از طرق مهم درمان که در روایات بر آن تأکید شده است ذکر خدا است، در بعضى از روایات آمده هنگامى که عصبانى مى شوید: «اَعُوْذُبِاللّهِ مِنَ الشَّیْطانِ الرَّجِیْمِ» بگوئید.
در بعضى دیگر آمده است به هنگام غضب «لا حَوُلَ وَ لا قُوَّةَ اِلاّ بِاللّه الْعَلِىَّ الْعَظِیمِ» بگویید تا غضب از شما برود.
در بعضى دیگر از روایات آمده است: «به هنگام غضب صورت بر زمین بگذارید و براى خدا سجده کنید».
ابو سعید خدرى از پیامبر اکرم(صلى الله علیه وآله) نقل مى کند که فرمود: غضب جرقه اى است که در قلب انسان قرار مى گیرد (و آثار آن در وجود او نمایان مى شود) آیا نمى بینید که چشمان او سرخ، و رگ هاى او متورّم مى شود. کسى که این حالات را در خود مشاهده کند، صورتش را به زمین بگذارد.
به یقین هر کس چنین کند و به درگاه خدا پناه ببرد و از او رفع شر شیطان و غضب را بخواهد آرامش مى یابد.
به یقین هر گونه ذکر خدا در این حال مناسب و مؤثر است، ولى آنچه در بالا آمد، مؤثرتر مى باشد.
مرحوم شیخ حرّ عاملى در وسائل، بابى تحت عنوان باب وجوب ذکر اللّه عند الغضب در ابواب جهاد النفس آورده است که دلیل بر اهمیت این موضوع است.
4ـ تغییر دادن حالت یکى دیگر از طرق درمان غضب است همان گونه که در روایات اسلامى آمده است: اگر شخص در حال نشستن عصبانى شده برخیزد و اگر ایستاده است بنشیند، و صورت از آن صحنه برگرداند یا دراز بکشد و اگر بتواند از آن محل دور شود، و خود را به کار دیگرى مشغول سازد.
این تغییر حالت براى فرو نشستن آتش خشم و غضب بسیار مؤثر و مفید است.
در حدیثى از رسول خدا(صلى الله علیه وآله) مى خوانیم: «کانَ النَّبِىّ اِذا غَضِبَ وَ هُوَ قائِمٌ جَلَسَ وَ اِذا غَضِبَ وَ هُوَ جالِسٌ اِضْطَجَعَ، فَیَذْهَبُ غَیْضُهُ; هنگامى که پیامبر(صلى الله علیه وآله) (بر اثر کارهاى بسیار زشت جاهلان) عصبانى مى شد، در حالى که ایستاده بود مى نشیت و اگر نشسته بود، به پهلو مى خوابید و خشم او برطرف مى شد».
در بحارالانوار از امام باقر(علیه السلام) نقل شده است که فرمود: «وَ ایُّما رَجُل غَضِبَ وَ هُوَ قائِمٌ فَلْیَجْلِسْ فَاِنَّهُ سَیَذْهَبُ عَنْه رِجْزُ الشَّیْطانِ وَ اِنْ کانَ جالِساً فَلْیَقُمْ; هر کس که خشمگین شود در حالى که ایستاده باشد بنشیند، چرا که پلیدى شیطان از او دور مى شود، و اگر نشسته است برخیزد».
در ذیل این حدیث آمده است که اگر انسان نسبت به یکى از بستگانش خشمگین شود و بدن او را با دست خود لمس کند و این تماس بدنى خشم او را فرو مى نشاند.
5ـ وضو گرفتن: نوشیدن آب خنک و شستن سر و صورت با آن به یقین در خاموش کردن آتش غضب مؤثر است. بلکه در حدیثى از رسول خدا(صلى الله علیه وآله) آمده است
«اِذا غَضِبَ اَحَدُکُمْ فَلْیَتَوضَّأ; هنگامى که کسى از شما خشمگین شود وضو بگیرد».
از این تعبیر استفاده مى شود که وضو گرفتن به هنگام خشم و غضب مستحب است و در فرو نشاندن آتش غضب تأثیر دارد.
مرحوم علامه مجلسى در تفسیر کوتاهى که بر این حدیث نوشته است مى فرماید: «بعید نیست که منظور از وضو گرفتن در اینجا شستن دست باشد». ولى با توجه به این که وضو در لسان روایات به معنى همین وضوى نماز است و به اصطلاح حقیقت شرعیه در معنى جدید شده است، ظاهر حدیث مزبور همان وضوى نماز است.
در بعضى از روایات از رسول خدا(صلى الله علیه وآله) علاوه بر وضو، غسل هم وارد شده است مى فرماید: «وَ اِذا غَضِبَ اَحَدُکُمْ فَلَیَتَوَضَّأ وَ لْیَغْتَسِلْ فَاِنَّ الْغَضَبَ مِنَ النّارِ; هنگامى که کسى از شما خشمگین مى شود وضو بگیرد و غسل کند، زیرا غضب از آتش است» (و آتش را آب خاموش مى کند).
و در تعبیر دیگرى آمده است که غضب از شیطان است، و شیطان از آتش آفریده شده و آتش را آب خاموش مى کند، بنابراین هنگامى که کسى از شما خشمگین شد وضو بگیرد».
هرگاه امور بالا به یکدیگر ضمیمه شود، و اضافه بر آنها انسان در پیامدهاى خطرناک غضب در دنیا و آخرت، و کیفر و مجازات الهى آن بیندیشد به یقین آتش غضب او هر چند شدید و سوزان باشد خاموش خواهد شد. مشکل آنجا پیدا مى شود که انسان در همان حال و در همان صحنه بماند و هیچ تغییر و دگرگونى در وضع خود ندهد که نجات از پیامدهاى آن، مشکل و گاه غیر ممکن مى شود.
1. سفینة البحار، ماده غضب، المحجة البیضاء، جلد 5، صفحه 307.
2. جامع الاحادیث، جلد 13، صفحه 472.
3.المحجة البیضاء، جلد 5، صفحه 308.
4.وسائل الشیعه، جلد 11، صفحه 291، (باب 54 از ابواب جهاد النفس)
5. المحجة البیضاء، جلد 5، صفحه 308، بحارالانوار، جلد 70، صفحه 272.
6. بحارالانوار، جلد 70، صفحه 272.
7. همان، جلد 77، صفحه 312.
8. همان، جلد 70، صفحه 272.
9.همان مدرک.
