با این که دروغ از مهمترین گناهان است و خطرات زیادى براى هر انسانى از نظر مادى و معنوى، فردى و اجتماعى دارد، ولى باز هم مواردى دارد که به صورت استثناء در روایات اسلامى و سخنان فقها و علماى اخلاق به پیروى از آن احادیث آمده است.

این موارد عمدتاً عبارتند از:

1ـ دروغ براى اصلاح ذات البین;

2ـ دروغ براى اغفال دشمن در میدان جنگ;

3ـ در مقام تقیّه;

4ـ براى دفع شرّ ظالمان;

5ـ در تمام مواردى که جان و ناموس انسان به خطر مى افتد و براى نجات از خطر راهى جز توسل به دروغ نیست.

تمام موارد را مى توان در یک قاعده کلى خلاصه کرد و آن این که هدف هاى مهمترى به خطر بیفتد و براى دفع آن خطرات، توسل به دروغ ضرورت داشته باشد، و به تعبیر دیگر تمام این موارد مشمول قاعده اهم و مهم است فى المثل انسان در چنگال جمعى متعصّب و بى منطق و بى رحم گرفتار مى شوند و از مذهب او سؤال مى کنند اگر حقیقت بگوید فوراً خون او را مى ریزند عقل و شرع در اینجا اجازه مى دهند که انسان با پاسخ دروغین جان خود را از شرّ آنها نجات دهد. یا در مواردى که اختلاف شدیدى در میان دو نفر بروز کرده و انسان مى تواند با گفتن دروغى (مثلا فلان کس به تو علاقه زیاد دارد و بارها در پشت سر ذکر خیر شما را مى گفت) صلح و صفا و آشتى در میان آن دو برقرار سازد و امثال این اهداف مهم، نه این که انسان به خاطر منافع شخصى و کارهاى جزئى متوسل به دروغ شود، و این استثنائات ضرورى را دستاویزى براى توسل به دروغ سازد، و به بهانه استفاده از استثنائات دروغ براى هر موضوع جزئى دروغ بگوید.

در واقع تجویز دروغ در این موارد مانند حلال بودن خوردن مردار (اکل میته) در موارد ضرورت است که باید به مقدار ضرورت و تنها در مواردى که راهى جز آن نیست اکتفا شود.

دلیل این استثنائات علاوه بر قاعده عقلى بالا (قاعده اهم و مهم) روایات متعددى است که منابع مختلف اسلامى از معصومین(علیهما السلام) نقل شده است.

در حدیث معروفى از امام صادق(علیه السلام) مى خوانیم: «لَیْسَ شَىْءٌ مِمّا حَرَّمَ اللّهُ اِلاّ وَقَدْ اَحَلَّهُ لِمَنِ اضْطُرَّ اِلَیْهِ; هیچ حرامى الهى نیست مگر این که خداوند آن را براى کسى که مضطر شده است حلال فرموده».(1)

2ـ از حضرت على(علیه السلام) نقل شده است که مى گوید رسول خدا(صلى الله علیه وآله) فرمود: «اِحْلِفْ بِاللّهِ کاذِباً وَ نَجِّ اَخاکَ مِنَ القَتْلِ; سوگند دروغ به نام خدا یاد کن و برادرت را از کشته شدن (به ناحق) نجات ده».(2)

3ـ در حدیث دیگرى از همان حضرت(صلى الله علیه وآله) آمده است که فرمود: «کُلُّ الْکِذْبِ یَکْتُبُ عَلى إبنِ آدَمِ اِلاّ رَجُلٌ کَذَبَ بَیْنَ رَجُلَیْنِ یُصْلِحُ بَیْنَهُما; هر دروغى در نامه عمل انسان نوشته مى شود، مگر کسى که دروغ در میان دو نفر بگوید تا میان آن دو صلح برقرار گردد».(3)

4ـ در حدیث دیگرى از امام صادق(علیه السلام) آمده است: «اَلْکِذبُ مَذُمُومٌ اِلاّ فِى اَمْرَیْنِ دَفْعُ شَرِّ الْظَّلَمَةِ وَ اِصْلاحُ ذاتِ الْبَیْنِ; دروغ نکوهیده است مگر در دو چیز، دفع شر ظالمان و اصلاح ذات البین».(4)

5ـ در حدیث دیگرى از رسول خدا(صلى الله علیه وآله) چنین نقل شده است: «کُلُّ الْکِذْبِ مَکْتُوبٌ کِذْباً لا مَحالَةَ اِلاّ اَنْ یَکْذِبُ الرَّجُلُ فِى الْحَرْبِ فَاِنَّ الْحَرْبَ خُدْعَةٌ اَوْ یَکُونُ بَیْنَ رَجُلَیْنِ شَخناءٌ فَیُصْلِحُ بَیْنَهُما اُوْ یُحَدِّثُ اِمْرَأَتَهُ یُرْضِیها; تمام دروغ ها حتماً دروغ نوشته مى شود، مگر این که انسان در جنگ دروغ بگوید، زیرا (یکى از طرق پیروزى در) جنگ فریب (دشمن) است، یا در میان دو نفر کینه و عدواتى باشد و او (به وسیله دروغ) میان آنها صلح و آشتى برقرار سازد، یا با همسرش سخن مى گوید (که واقعیت ندارد) به خاطر این که او را راضى کند».(5)

منظور از جمله اخیر این نیست که انسان هر چه بخواهد به همسرش دروغ بگوید بلکه ناظر به مواردى است که همسر انسان توقّعات نابجایى دارد، که در امکانات شوهر نمى گنجد، او با وعده دروغین، سر و صداى او را خاموش مى کند، و اى بسا با گذشت زمان فراموش مى شود، و درگیرى و منازعه اى پیش نخواهد آمد.

این معنى در مورد توقّعات غیر منطقى شوهر نیز صادق است، و در بعضى از روایات نیز به آن اشاره شده است.(6)

1.بحارالانوار، جلد 101، صفحه 284.

2.وسائل الشیعه، جلد 16، صفحه 134، (حدیث 4 باب 12 از کتاب الایمان).

3.المحجة البیضاء، جلد 5، صفحه 245.

4.بحارالانوار، جلد 69، صفحه 263.

5.المحجة البیضاء، جلد 5، صفحه 245.

6.بحارالانوار، جلد 69، صفحه 243.