نقطه مقابل سخن چینى و سعایت، اصلاح ذات البین است که فرد مى کوشد با سخنان خود میان دو نفر که اختلاف است صلح و صفا برقرار سازد. این صفت یکى از فضایل مهم اخلاقى است که در آیات قرآن مجید و روایات اسلامى به آن اشاره شده است.
آیاتى را که به این معنى اشاره مى کند در ذیل آیات مربوط به نکوهش نمّامى و سخن چینى آوردیم و در اینجا به سراغ بخشى از روایات مهمى که در این زمینه رسیده است مى رویم.
1ـ در حدیثى از رسول خدا(صلى الله علیه وآله) مى خوانیم که فرمود: «مَنْ مَشى فى صُلْح بَیْنَ اِثْنَیْن صَلّى عَلَیْهِ مَلائِکَةُ اللّهِ حَتّى یَرْجِعَ وَ اُعْطِىَ ثَوابَ لَیْلَةِ الْقَدْرِ; کسى که در طریق اصلاح میان دو نفر گام بردارد، فرشتگان آسمان بر او درود مى فرستند، تا زمانى که باز گردد، و ثواب شب قدر به او داده مى شود».
2ـ در حدیث دیگرى از امیرمؤمنان على(علیه السلام) مى خوانیم که در آخرین وصایایش به فرزندان گرامى اش امام حسن و امام حسین(علیهما السلام) فرمود: اصلاح ذات البین راترک نکنید، «فَاِنِّى سَمِعْتُ جَدَّکُما(صلى الله علیه وآله) یَقُولُ صَلاحُ ذاتِ الْبِینِ اَفْضَلُ مِنْ عامَّةِ الصَّلاةِ وَ الصِّیامِ; اصلاح در میان مردم از تمام نمازها و روزه ها برتر است».
3ـ در حدیث دیگرى از رسول خدا(صلى الله علیه وآله) آمده است که فرمود: «اَلا اُخْبِرُکُمْ بِاَفْضَلِ مِنْ دَرَجَةِ الصِّیامِ وَ الصَّلاةِ وَالصَّدَقَةِ اِصْلاحُ ذاتِ البینِ فَاِنَّ فِسادَ ذاتِ البینِ هِىَ الْحالِقَةُ; آیا به شما خبر بدهم از چیزى که از روزه و نماز و صدقه برتر است، آن اصلاح میان مردم است، زیرا فساد میان مردم همه چیز را از بین مى برد».
4ـ امام صادق(علیه السلام) فرمود: «صَدَقَةٌ یُحِبُّها اللّهُ اِصْلاحُ بَیْنَ النّاسِ اِذا تَفاسَدُوا وَتَقارُبُ بَیْنَهُمْ اِذا تَباعَدُوا; صدقه اى که خدا آن را دوست دارد اصلاح در میان مردم است هنگامى که روابط آنها خراب شود، و نزدیک ساختن آنها به یکدیگر است. هنگامى آنها از یکدیگر دور شوند».
5ـ در حدیث دیگرى از همان حضرت آمده است که به مفضل بن عمر فرمود: «اِذا رَاَیْتَ بَیْنَ اِثْنَیْنِ مِنْ شِیْعَتِنا مُنازِعَةً فَاَفْتَدْها مِنْ مالِى; هنگامى که میان دو نفر از شیعیان من نزاعى دیدى (بر سر امور مالى و مانند آن) با مال من، در میان آنها صلح و سازش برقرار ساز».
بر همین اساس یکى از یاران امام صادق(علیه السلام) به نام ابو حنیفه سابق الحج مى گوید نزاعى در میان من و دامادم درباره میراثى واقع شده بود. مفضّل از آن جا که مى گذشت، کمى ایستاد سپس گفت: هر دو به منزل من بیایید، ما آنجا رفتیم و با چهارصد درهم، اختلاف میان ما را حل کرد، سپس گفت بدانید این از مال من نبود بلکه از مال امام صادق(علیه السلام) بود که دستور فرموده هرگاه اختلافى در میان شیعیان واقع شود از مال آن حضرت برگیرم، و آنها را صلح دهم.
6ـ در تفسیر آیه شریفه «وَلا تَجْعَلُوا اللّهَ عُرْضَةً لاَِیْمانِکُمْ» آمده است که امام صادق(علیه السلام) فرمود: «اِذا دُعِیْتَ لِصُلْح بَیْنَ اِثْنَیِنِ فَلا تَقُلْ عَلَىَّ یَمینى اَنْ لا اَفْعَلَ; هنگامى که تو را دعوت کردند که میان دو نفر صلح برقرار کنى نگو من قسم خوردم که چنین کارى نکنم». (این قسم اعتبارى ندارد از آن صرف نظر کن).
این حدیث اشاره به کسانى است که گاهى اقدام به اصلاح ذات البین مى کنند، سپس گرفتار مشکلاتى مى شوند و سوگند یاد مى کنند که دیگر گرد این کار نگردند، امام مى فرماید: این سوگندها بى اعتبار است، و مشکلات پیشین نمى تواند مانع اینکار مهم شود.
7ـ از امیرمؤمنان على(علیه السلام) مى خوانیم که: «مَنْ اِسْتَصْلَحَ الاَْضْدادَ بَلَغَ الْمُرادَ; کسى که افراد متضاد را صلح دهد به هدف خویش نایل مى شود».
منظور از اضداد در حدیث بالا اضداد فلسفى نیست که قابل جمع نباشد بلکه اضداد عرفى است، البته حدیث تفسیر دیگرى نیز دارد و آن اینکه اگر انسان بتواند در میان افراد و گروههایى که افکار مختلف دارند هماهنگى ایجاد کند، به اهداف خود در مدیریت جامعه خواهد رسید.
8ـ اهمیت اصلاح ذات البین تا آن حد است که گاه دروغ گفتن در این راه نیز مجاز شمرده شده است چنانکه در حدیثى از امام صادق(علیه السلام) آمده است که فرمود: «اَلْکَلامُ ثَلاثَةٌ صِدْقٌ وَ کِذْبٌ وَ اِصْلاحٌ بَیْنَ النّاسِ قیلَ لَهُ جُعِلْتُ فِداکَ ما الاِْصلاحُ بَیْنَ النّاسَ. قالَ تَسْمَعُ مِنَ الرَّجُلِ کَلاماً یَبْلُغُهُ فَتَخْبُثُ نَفْسُهُ فَتَلقاهُ فَتَقُولُ سَمِعْتُ مِنْ فُلان قالَ فیکَ مِنَ الْخَیْرِ کَذا وَ کَذا خِلافُ ما سَمِعْتَ مِنْهُ; سخن سه گونه است: گاه راست است و گاه دروغ. و گاه اصلاح در میان مردم. کسى عرض کرد: فدایت شوم منظور از بین مردم چیست؟ امام فرمود: این که از کسى درباره دیگرى سخنى مى شنوید که اگر به او برسد ناراحت مى شود تو او را ملاقات مى کنى و مى گویى فلان کس درباره تو ذکر خیر فراوانى داشت ـ برخلاف آنچه از او شنیده بودى ـ ». (و به این وسیله آن دو را نسبت به یکدیگر خوشبین مى کنى).
مرحوم علاّمه مجلسى در شرح این حدیث مى فرماید: چنین سخنى هر چند از نظر عرف و لغت دروغ است، ولى به خاطر قصد اصلاح بین مردم جایز مى باشد، و تمام اهل اسلام در این سخن متفقند. سپس مى افزاید حتى توریه کردن در این موارد واجب نیست، هر چند بتوان توریه بعیدى نمود.
بى شک کلام دو گونه بیشتر نیست یا مطابق واقع است یا بر خلاف واقع، اولى صدق نامیده مى شود و دومى کذب. ولى از آنجا که سخنان خلاف واقع به نوبه خود نیز بر دو قسم است یا موجب فساد است یا موجب صلاح، امام(علیه السلام) آن دو را از هم جدا کرده و آنچه موجب صلاح است قسم سومى شمرده است.
* * *
از مجموع احادیث فوق به خوبى روشن مى شود که در میان اعمال خیر کمتر عملى به اهمیت اصلاح ذات البین است، تا آنجا که ملائکه بر شخص اصلاح کننده درود مى فرستند، و عمل او برتر از نماز و روزه است، و کار او همچون جهاد فى سبیل اللّه است.
بدیهى است اصلاح ذات البین تنها در سطح فرد یا افراد اثر نمى گذارد بلکه سبب انسجام اقشار مختلف جامعه و تحکیم پیوندهاى محبت در میان آنها مى شود. و این اتحاد و انسجام سبب پیروزى و عزّت و اقتدار جامعه اسلامى است.
1. وسائل الشیعه، جلد 13، صفحه 163، حدیث 7.
2. نهج البلاغه، نامه 47.
3.میزان الحکمه، جلد 2، حدیث 10517.
4.اصول کافى، جلد 2، صفحه 209، حدیث1.
5.همان مدرک، حدیث 3.
6.همان مدرک، حدیث 4.
7.اصول کافى، جلد 2، صفحه 210، حدیث 6.
8.غررالحکم، حدیث 8043.
9.اصول کافى، جلد 2، صفحه 341، حدیث 16.
10.بحار، جلد 9، صفحه 251، حدیث 19.
