با توجه به رابطه نزدیکى که در میان صفات رذیله وجود دارد و غالب آنها با یکدیگر مرتبطند و علت و معلول یکدیگر محسوب مى شوند این خلق و خوى نکوهیده یعنى جدال و مراء و پرخاشگرى بى منطق نیز از صفات زشت دیگر سرچشمه مى گیرد.
1ـ از عوامل مهم جدال و مراء کبر و غرور است که به انسان اجازه نمى دهد به آسانى در برابر حق تسلیم شود و او را وادار مى کند که براى حفظ برترى جویى خود حق را از طریق جدال و مراء انکار نماید لذا در حدیثى از امام صادق(علیه السلام) از پدران بزرگوارش(علیهم السلام) نقل شده است که فرمود: «اِنَّ مِنَ التَّواضُعِ اَنْ یَرْضى الرَّجُلُ بِالَْمجْلِسِ دُونَ الَْمجْلِسِ وَ اَنْ یُسَلِّمَ عَلى مَنْ یَلْقى وَ اَنْ یَتْرُکَ الْمِراءَ وَ اِنْ کانَ مُحِقّاً وَ لا یُحِبَّ اَنْ یُحْمَدَ عَلَى التَقْوى; در این حدیث امام چهار چیز را نشانه تواضع دانسته: نشستن در هر جاى مجلس که میسّر باشد و سلام کردن بر هر کسى که ملاقات مى کند و ترک مراء هر چند حق با او باشد و عدم خشنودى از ستایش ستایشگران در برابر تقوا».
2ـ خودنمائى و اظهار فضل و ریاکارى یکى دیگر از انگیزه هاى جدال و مراء و جرّوبحثهاى پرخاشگرانه است که بسیار متداول و معمول است به ویژه در مجلسى که گروهى از عوام حضور داشته باشند و بخواهد فضیلت خویش را به آنان نشان دهد یا بخواهد در برابر ارباب فضل جایى براى خود بگشاید. در حدیثى که قبلا از امام حسین(علیه السلام) نقل کردیم این جمله دیده مى شد که فرمود: «وَ اِنَّ الشَّیْطانَ لَیُوَسْوِسُ لِلرَّجُلِ وَ یُناجیِهِ وَ یَقُولُ ناظِرِ النّاسِ فِى الدِّیِنِ کَىْ لا یَظُنُّوا بِکَ الْعَجْزَ وَ الْجَهْلَ; شیطان پیوسته انسان را وسوسه مى کند و در گوش او مى خواند و مى گوید با مردم در امر دین مناظره کن تا گمان نکنند تو عاجز و نادانى».
در حدیث دیگرى نیز امام صادق(علیه السلام) هنگامى که طالبان علم را به سه گروه تقسیم مى کند گروهى که براى جدال و مراء طالب علمند و گروهى براى فخرفروشى بر مردم و گروه دیگرى براى فهمیدن و اندیشیدن (و عمل کردن) سپس در توصیف گروه اول مى فرماید: «فَصاحِبُ الْجَهْلِ وَ الْمِراءِ مُوذ مُمار مُتَعَرِّض لِلْمَقالِ فى اَنْدِیَةِ الرِّجالِ; آن کس که علم را براى جدال و مراء مى طلبد سخنانش آزاردهنده و پرخاشگرانه است، در مجالسى که شخصیتها حضور دارند سخن مى گوید». (و خودنمایى و اظهار فضل مى کند) و در پایان حدیث امام(علیه السلام) به او نفرین مى کند و مى گوید: «فَدَقَ اللّهُ مِنْ هذا خَیْشُوُمَهُ; خداوند بینى او را بر خاک بمالد».
3ـ دیگر از انگیزه هاى جدال و گفتگوهاى پرخاشگرانه جهل و نادانى نسبت به مقام خویشتن و دیگران است چرا که خود را، بزرگترین و عالمترین مى پندارد و دیگران را جاهل و نادان لذا در حدیثى که قبلا از امام صادق(علیه السلام) نقل کردیم بعد از آنکه امام(علیه السلام) مراء را یک بیمارى دردناک مى شمرد و آن را از خوهاى شیطانى معرفى مى کند مى فرماید: «فَلا یُمارى فى اَىِّ حال کانَ اِلاّ مَنْ کانَ جاهِلا بِنَفْسِهِ وَ بِغَیْرِهِ; هیچکس در هیچ حالى مراء نمى کند مگر آنکه نسبت به موقعیت خود و دیگران جاهل است».
4 و 5ـ انتقام جوئى و حسد دو انگیزه دیگر از انگیزه هاى جدال و مراء است; براى اینکه آبروى طرف مقابل را ببرد و از او انتقام بگیرد و حسادت خود را اعمال نماید و از قدر و مقام او درنظرها بکاهد متوسل به جر و بحثهاى توام باتوهین و تحقیر مى شود تا از این طریق آبى بر آتش کینه و حسد که در دل او نهفته است بپاشد.
6ـ تعصب و لجاجت نیز از عوامل مهم جدال و مراء است چرا که اشخاص متعصب و لجوج حاضر نیستند به آسانى دست از عقائد فاسد خود بردارند لذا روى آن مى ایستند و پیوسته جرّ و بحث مى کنند، آسمان و ریسمان را به هم مى بافند و به هر حشیشى متشبّث مى شوند تا اعتقاد فاسد خود را بر کرسى بنشانند همان کارى که بسیارى از کافران و مشرکان در برابر رسول خدا(صلى الله علیه وآله) و سایر پیامبران داشتند که نمونه روشن آن گفتگوى بت پرستان بابل در برابر ابراهیم بت شکن(علیه السلام)در آن هنگام که منطق گویاى ابراهیم آنها را در بن بست شدید قرار داد و موقتاً از خواب غفلت بیدار شدند، ولى تعصب و لجاجت همانند یک ابر ظلمانى پرده هاى تاریک بر فکر و عقل آنها انداخت و باز هم به مقاومت احمقانه خود ادامه دادند!
7ـ دنیا پرستى که عامل اصلى همه گناهان یا اکثر گناهان است نیز یکى از عوامل مهم جدال و مراء محسوب مى شود کسانى که داراى این صفت رذیله اند مى خواهند از این طریق مقامى در جامعه براى خود کسب کنند و به وسیله آن به نوائى برسند و دنیاى آنها آباد گردد.
کوتاه سخن اینکه عوامل منفى فراوانى دست به دست هم مى دهد و انسان را به جرّ و بحثهاى دور از ادب و انسانیت و انصاف مى کشاند و او را وادار مى کند که با لجاجت و سرسختى در برابر حق بایستد و در برابر باطل دفاع کند.
1. بحارالانوار، جلد 2، صفحه 131، حدیث 20.
2. همان، صفحه 135، حدیث 32.
3. مقدمه کتاب معالم الاصول، صفحه 11.
4. بحارالانوار، جلد 2، صفحه 134، حدیث 31.
