هرگاه حالت پرخاشگرى و جرّ و بحث بى حاصل، و به تعبیر روایات جدال غیر احسن در درون وجود انسان ریشه بدواند، و به صورت خلق و خوى او در آید، دین و ایمان و تقواى چنین انسانى در مخاطره قرار مى گیرد، و لازم است براى نجات از خطرات ناشى از این صفت رذیله دست به کار شود و آن را درمان کند، و خود را از شرّ آن رهایى بخشد.
نخستین راه درمان که شاید جزء مقدمات یا یک عامل تسکین دهنده محسوب شود تا به درمان عمقى بپردازد، اختیار سکوت است در هر جا که احتمال مى دهد جدال به باطل باشد. و هرگاه این سکوت را مدتى ادامه داد، و به اصطلاح دندان بر جگر بگذارد و مشکلاتش را تحمل کند، زمینه بسیار مساعدى براى درمان نهایى فراهم مى شود.
البتّه سکوت درمان بسیارى از رذایل اخلاقى است (حسد، کینه توزى، سخن چینى، ریاکارى، ناشکرى، تهمت، دروغ، برترى جویى، و بسیارى دیگر از رذایل اخلاقى است که از طریق سخن اعمال مى شود و سکوت مى تواند به عنوان یک راه پیشگیرى در تمام این موارد به کار گرفته شود، به همین دلیل در روایات اسلامى مدح و ستایش زیادى نسبت به سکوت شده است که ما شرح آن را در جلد اول این کتاب به طور مبسوط آورده ایم.
راه دیگر براى ریشه کن کردن این رذیله اخلاقى دقت و بررسى آثار مرگبار و عواقب شوم این صفت است مانند محجوب ماندن از درک حقایق و گرفتارى در چنگال اوهام و تعصبها و ایجاد عداوت و دشمنى در میان دوستان و دور ماندن از حقیقت ایمان و گرفتارى در چنگال خشم و غضب الهى شکسته شدن ابهت انسانى در نزد خاص و عام و مانند آن.
به یقین اندیشیدن در پیامدهاى سوء، تأثیر عمیقى در باز داشتن انسان دارد. چگونه ممکن است کسى بداند فلان غذا سمّى و کشنده است و در عین حال از آن بخورد; کسى غذاى سمّى تناول مى کند که از آثار و پیامدهاى آن بى خبر است.
اصلاح ریشه ها و برطرف ساختن انگیزه ها یکى از طرق درمان است، هنگامى که مى گوئیم انگیزه جدال و مراء و تکبر، برترى جویى، خودنمائى، حسد، انتقام جوئى، دنیاپرستى، تعصب و لجاجت است به یقین اگر بتوانیم این صفات رذیله را از خود درو سازیم صفت جدال و مراء از ما ریشه کن مى شود ولى با وجود آن صفات در درون جان از بین بردن این صفت رذیله بسیار مشکل است.
دورى از افراد لجوج و متعصب و پرهیز از گفتگو با این گونه افراد که خواه ناخواه انسان را به مراء و جدال مى کشاند یکى دیگر از راههاى درمان است.
در حدیثى از امیرمؤمنان على(علیه السلام) مى خوانیم: «مَنْ جالَسَ الْجاهِلَ فَلْیَسْتَعِدَّ لِقیل وَ قال; کسى که با آدم جاهل (و متعصب) همنشین شود باید آماده قیل و قال و جدال و مراء باشد».
به یقین قبل از همه این امور، اراده و تصمیم قاطع بر ترک مراء و جدال داشتن و پرهیز از این رذیله اخلاقى لازم است و آن کس که واقعاً مصمّم بر ترک باشد سرانجام پیروز مى شود.
1. سفینة البحار، جلد 2، صفحه 532، چاپ قدیم (ماده مراء).
