سؤال 1 ـ این جانب پیرو مذهب اهل حق هستم، البتّه اعتقاد ما نسبت به بعضى از افراد این گروه، که حضرت على(علیه السلام) را (نعوذ باللّه) خدا مى دانند، متفاوت است; این شاخه از اهل حق، که ما پیرو آن هستیم، از بسیارى جهات با مذهب شیعه مشابه است; ولى در تحقیقاتى که انجام داده ام برایم ثابت شده که مذهب شیعه کامل ترین مذاهب است، به همین علّت تصمیم گرفته ام که تغییر مذهب دهم; با توجّه به این که در مذهب شیعه باید از کسى تقلید نمود، لذا بنده بر سر دو راهى قرار گرفته ام که از کدام یک از مراجع بزرگ شیعه تقلید کنم؟ و با توجّه به اطّلاعاتى که کسب کرده ام شما را به عنوان مرجع تقلید خود انتخاب کرده ام، در ابتداى کار سؤالاتى به شرح زیر برایم پیش آمده است:

الف) چرا باید از کسى تقلید کنیم؟ آیا در این زمینه، حدیث یا آیه اى وجود دارد؟

جواب: تقلید به معناى رجوع غیر متخصّص به متخصّص است; به همان دلیل که شما در مسائل طبّى، به طبیب و در مسائل ساختمانى، به مهندس ساختمان و در سایر کارها، به اهل خبره آن کار مراجعه مى کنید، در احکام اسلام نیز باید به فقیه، که متخصّص در دین است، مراجعه شود، قرآن مجید مى فرماید: «فَاسْئَلُوا اَهْلَ الذِّکْرِ اِنْ کُنْتُمْ لا تَعْلَمُونَ(1); یعنى اگر چیزى را نمى دانید، از اهل اطّلاع سؤال کنید».

ب) آیا تمام مسائلى که در رساله مراجع تقلید وجود دارد، برگرفته شده از احادیث و آیات قرآنى است؟ یا این که مى توان بعضى از مسائل را با دلیل عقلى بیان کرد؟

جواب: معمولاً تمام مسائل مزبور، از قرآن و اخبار اسلامى گرفته شده است; ولى دلیل عقلى نیز یکى از ادلّه چهارگانه فقهى است.

سؤال 2 ـ آیا در احتیاط واجب مى توان به هر مجتهدى مراجعه کرد؟

جواب: رجوع به مجتهدى که اعلم یا حدّاقل مساوى دیگران باشد، مانعى ندارد.

سؤال 3 ـ اگر براى انسان طبق فتواى مرجع تقلید قبلى، احکامى از قبیل خمس و مانند آن، واجب و یا بعضى از اعمالش باطل و یا مشکوک به نظر برسد، ولى طبق فتواى مرجع فعلى، اعمالش صحیح و یا خمس و مانند آن واجب نباشد، آیا مى تواند طبق فتواى مرجع بعدى خود عمل و در نتیجه اعمالش صحیح و خمس و امثال آن را پرداخت ننماید؟

جواب: خالى از اشکال نیست.

سؤال 4 ـ طرح مسائل قومى و نژادى در باب مرجعیّت چه حکمى دارد؟

جواب: مرجعیّت هیچ ارتباطى با مسائل قومى و نژادى ندارد; شرایط و ضوابط آن در رساله هاى عملیّه نوشته شده است.

سؤال 5 ـ وظیفه مکلّفى که از چند مجتهد، یکى پس از فوت دیگرى، تقلید نموده و از هر کدام مسایلى را در زمان حیاتشان یادگرفته، نسبت به بقاى بر تقلید در موارد ذیل چیست؟

الف) هر یک از مراجع میّت قبلى، اعلم از بعدى بوده اند و هر یک، اعلم از حىّ بوده اند.

جواب: باید در مسایلى که از مرجع اوّل تقلید کرده است، بر تقلید او باقى بماند.

ب) دو نفر از این مراجع متوفّى با هم مساوى یا مشکوک الاعلمیّه بوده اند و هر دو، از میّتِ سوّم و از حىّ اعلم بوده اند.

جواب: مانند جواب سابق است.

ج) هر سه میّت با هم مساوى یا مشکوک الاعلمیّه و اعلم از حىّ بوده اند.

جواب: بر تقلید اوّل باقى بماند.

سؤال 6 ـ اگر مکلّفى از مرجعِ میّتِ اعلمِ از حىّ تقلید نموده باشد; ولى بعد از فوت ایشان، حىّ، اعلم از میّت و یا مشکوک الاعلمیّه گردیده باشد، در این صورت نظر مبارک را راجع به بقاى بر تقلید بیان فرمایید. و نیز هرگاه این موضوع فقط در بین امواتى که مکلّف از آنها تقلید مى کرده، پیش آمده باشد، آیا اعلمیّت سابق بر بقاى تقلید متعیّن است یا اعلمیّت لاحق؟ حکم مشکوک الاعلمیّه را نیز بیان فرمایید.

جواب: در صورتى که اعلمیّت حىّ محرز شود، باید در مسائل اختلافى به او عدول کند.

سؤال 7 ـ آیا طلبه هایى که سالهاى اوّل طلبگى را مى گذرانند، مى توانند با استفاده از معیارهاى فکرى خودشان، مجتهد اعلم را انتخاب کنند؟

جواب: کافى نیست; بلکه لازم است از افراد سابقه دار حوزه، که مورد وثوق هستند، سؤال کنند.

سؤال 8 ـ آیا کسى که در میان مراجع کنونى، فقط درباره اعلمیّت مثلاً سه نفر شک دارد، مى تواند رساله هر سه نفر را بگیرد و بدون توجّه به نظر مراجع دیگر، که احتمال اعلمیّت آنها را نمى دهد،احتیاط کند؟

جواب: اشکالى ندارد

سؤال 9 ـ آیا شلوغ بودن درس خارج یک مجتهد، با توجّه به سوّمین راه شناخت مجتهد اعلم (اشتهار در محافل علمى)، و با توجّه به این که کسانى که درس خارج مى خوانند عموماً از اهل علم هستند، مى تواند دلیل اعلمیّت او باشد؟

جواب: مى تواند یکى از قرائن باشد; ولى به تنهایى دلیل قطعى نیست.

سؤال 10 ـ تقلید از کدام یک از این دو مرجع رجحان دارد، عالمِ اعدل، یا عادلِ اعلم؟

جواب: عادِل اعلم مقدّم است.

سؤال 11 ـ اگر دو مجتهد مساوى باشند، آیا مکلّف مى تواند در یک مسأله از یک مجتهد و در مسأله دیگر از مجتهد دیگر تقلید کند؟

جواب: تبعیض در تقلید، در صورت تساوى دو مجتهد مانعى ندارد; ولى در عملِ واحد از یک نفر تقلید کند; زیرا در بعضى از موارد مبتلا به اشکال مى شود.

سؤال 12 ـ شخصى از مجتهد زنده اى تقلید مى کند، ولى اعلمیّت آن مجتهد برایش محرز نیست، همان طور که اعلمیّت سایر مراجع نیز بر وى پوشیده است، آیا مى تواند در بعضى از مسائل عمل به احتیاط نماید؟

جواب: مانعى ندارد.

سؤال 13 ـ در زمان مراجع و علماى گذشته ـرضوان الله تعالى علیهمـ انتخاب مرجع تقلید، به جهت شهرت آن بزرگواران آسان بود; ولى در این زمان تشخیص اعلم و حتّى آشنایى با مراجع حىّ، براى مردم مشکل است، در این صورت طاعات و عبادات و اعمال کسانى که مرجعشان از دنیا رفته و بدون رجوع به مجتهد حىّ، بر تقلید میّت باقى مانده اند، چه حکمى دارد؟

جواب: به حمدالله مشکلى در کار نیست، جنابعالى با مراجعه به اهل خبره و علماى آگاه مى توانید مرجع خود را تعیین کنید و آشنایى با مراجع کار سختى نیست، و باقى ماندن بر تقلید میّت باید به نظر مجتهد حىّ باشد و مراجع فعلى بقاى بر تقلید را معمولاً جایز مى دانند، در گذشته نیز مسأله به همین منوال بوده است.

سؤال 14 ـ بعضى از فقها در مسأله سودهاى بانکى و نیز چند مسأله دیگر، که محلّ ابتلاى من است، با مرجع این جانب اختلاف نظر دارند، آیا در این چند مسأله مى توانم به مرجع دیگرى رجوع کنم؟

جواب: در مسایلى که از کسى تقلید کرده اید، باید باقى بمانید; مگر این که ثابت شود نفر دوّم اعلم است و یا مرجع شما در آن مسأله احتیاط کند، که در این مورد رجوع به غیر جایز است.

سؤال 15 ـ الف) با توجّه به این که ما در مسأله تقلید با مشکلاتى مواجه مى شویم، مثلاً بعضى مى گویند: فلانى اعلم است و بعضى دیگر بر خلاف آنها نظر مى دهند، در این صورت تکلیف ما چیست؟

جواب: هر کس وظیفه دارد در صورت علم به اختلاف، نسبت به اعلم، از اهل خبره ـ یعنى علما و مدرّسین مورد وثوق ـ تحقیق کند، اگر اعلم براى او ثابت نشد، در میان آن عدّه که مطرح هستند مخیّر است.

ب) در جاهایى که شما احتیاط واجب فرموده اید، آیا در مراجعه به غیر، رعایت «الاعلم فالاعلم»(1) لازم است؟

جواب: در مورد علم به اختلاف، رعایت این شرط لازم است.

سؤال 16 ـ بنده از ابتداى تکلیف، مقلّد یکى از مراجعى که اکنون از دنیا رفته اند بوده ام. البتّه فتاواى ایشان را ندیده بودم و به دستورات ایشان نیز عمل نکرده بودم، فقط در حدود شش ماه ایشان را مرجع قرار داده بودم که متأسّفانه به رحمت ایزدى پیوستند; پس از ایشان به شما رجوع کردم; آیا عمل من صحیح است؟

جواب: چون به فتاواى معظّم له عمل نکرده اید، رجوع شما اشکالى ندارد.

سؤال 17 ـ معناى جمله «اشکال دارد» چیست؟ اگر مجتهدى از این الفاظ استفاده کند و مقلّد آن عمل را انجام دهد، آیا عملش باطل و مرتکب عمل حرامى شده است؟

جواب: تعبیر به «اشکال دارد» در فتاواى ما، به معناى احتیاط واجب است; که یا باید مطابق آن رفتار کنید و یا به مجتهدى دیگرى مراجعه نمایید.

1. سوره نحل، آیه 43.

2. منظور از این جمله این است که در احتیاطات مى توانید از مجتهدى که پس از مرجع شما از بقیّه اعلم است ـ هرچند نسبت به مرجع شما اعلم نباشد ـ تقلید کنید و اگر او هم در آن مسأله فتواى صریح نداشت از مجتهد سوّمى که ـ با قطع نظر از دو مرجع فوق ـ از بقیّه مراجع اعلم است مى توانید تقلید کنید.