1ـ ممکن است کسى بگوید: اگر وجدان نمى تواند صد در صد مفاسد اخلاقى و اجتماعى را ریشه کن سازد و انسان ها را به یک زندگى صحیح و خالى از هر گونه خلافکارى سوق دهد، مذاهب هم تا کنون نتوانسته اند چنین کارى را انجام دهند و به اصطلاح یک مدینه فاضله انسانى به وجود آورند. پس این ایراد تنها متوجه وجدان نیست، بلکه گریبانگیر مذاهب هم مى باشد.
پاسخ: منظور ما بحثهایى که درباره نارسایى هاى وجدان (از نظر نظارت و کنترل اجتماع) کردیم این نبود که بگوییم: مذاهب در هر اجتماعى که قدم گذارده اند مفاسد را به کلى ریشه کن ساخته اند، بلکه منظور ما مقایسه وجدان و مذهب از نظر مقدار تأثیر در اصلاح فرد و اجتماع و مبارزه با مفاسد گوناگون بود. ما مى خواهیم اثبات کنیم که: اثر ایمان و عقاید مذهبى صحیح در کنترل اعمال و گفتار انسان به مراتب بیش از تأثیر وجدان است، حتى چندان قابل مقایسه با هم نیستند. علاوه بر این تعلیمات پیامبران بزرگ خدا، تأثیرات دیگرى نیز در تکامل فرد و اجتماع ـ غیر از مسئله نظارت بر اعمال ـ دارد که تأثیر وجدان از این نظر در برابر آن صفر است. (قبلا به طور مشروح در این باره بحث شد.)
نظارت وجدان، نارسایى هایى دارد که هیچ یک از آنها در حکومت عقاید مذهبى دیده نمى شود. به همین دلیل تأثیر عقاید مذهبى عمیق و ریشه دار و تأثیر وجدان، ضعیف است.
جامعه هاى بزرگى بوده اند که در سایه تعلیمات پیامبران بزرگ، موفق به اصلاحات اساسى و همه جانبه اى در شئون مختلف اجتماعى شده اند، در صورتى که اگر مى خواستند تنها به نداى وجدان گوش دهند، هرگز چنین موفّقیّتى نصیب آنها نمى شد.
راه دور نرویم. اگر امروزه هم اعتقادات مذهبى ـ با آن همه تحریف ها! از جوامع بشرى برداشته شود و مردم جهان هیچ گونه مسئولیتى جز مسئولیت وجدانى در خود احساس نکنند، به طور یقین مفاسد کنونى چندین برابر مى شود و حتى عده اى از مردم به آدم خوارى خواهند پرداخت!
اگر دائماً به وسیله رسانه هاى جهان، یک سرى تبلیغات صحیح مذهبى متنوع و مطابق با زبان روز و اصول روانشناسى به گونه اى اجرا شود که عقاید مذهبى در تمام مردم دنیا زنده و تقویت گردد و ایمان به خدا، روز رستاخیز و پاداش و کیفر اعمال، در کانون دل ها جاى گیر شود،
بدون شک چهره دنیاى کنونى عوض خواهد شد و مفاسد اخلاقى و اجتماعى به حد اقل کاهش خواهد یافت.
ولى اگر همین تبلیغات درباره وجدان صورت گیرد، مسلماً 101 این تأثیر را نخواهد داشت و علت آن، همان نواقص و نارسایى هاى مختلفى است که وجدان در کار خود دارد. بنابراین اگر ما مى گوییم: وجدان در هیچ قسمت حتى در قسمت نظارت و کنترل اعمال ـ نمى تواند جاى مذهب را بگیرد، به این دلیل است.
2ـ دومین ایراد این است که بعضى مى گویند: شما چگونه مى توانید نقش وجدان را در هدایت و رهبرى اجتماعات بشرى انکار کنید، در حالى که تجربه نشان داده شده که تربیت وجدان مى تواند تمام اصول اخلاقى را در یک اجتماع بزرگ زنده کند و همان آثارى را که از عقاید مذهبى و تعلیمات پیامبران انتظار مى رود به طور کامل از آن به دست مى آید. مثلا: وجود کشور سویس در دل اروپا و در میان جهان متمدن امروز، گواه زنده این موضوع است.
کشورى که تقریباً پلیس و دادگاه در آن مفهومى ندارد! و غالباً میزهاى دادگسترى آن خاک مى خورد!! با اینکه در این کشور، ایمان و عقاید مذهبى امتیاز خاصى بر سایر آشورهاى اروپایى ندارد، اما بر اثر حکومت وجدان و رشد اخلاقى او اجتماعى، بسیارى از مشکلات اجتماعى به خودى خود حل شده، مفاسد اخلاقى، فوق العاده تقلیل پیدا کرده و اهالى آن مردمى درستکار، وظیفه شناس و راستگو هستند
پاسخ: این ایراد از جهات مختلفى قابل بحث است.
