اینکه بعضى وجدان را به یک قاضى عادلى تشبیه کرده اند که کرسى قضاوت او روى قلب انسان گذارده شده، گر چه از بعضى جهات صحیح است ولى بک عیب بزرگ دارد و آن اینکه: قاضى وجدان بر خلاف سایر قاضى ها، هیچ گونه اطلاعات علمى از خود ندارد و حتماً باید در تشخیص نیک و بد به عقل مراجعه کند 7
به عبارت دیگر: وجدان یک نیروى ادراکى نیست. ادراکات تنها به وسیله عقل و فکر صورت مى گیرد، ولى به محض اینکه انسان به کمک عقل و فکر خود خوبى و بدى چیزى را تشخیص داد، نیروى مرموز وجدان از جا بر مى خیزد انسان را به خوبى هایى که عقل شناخته تشویق و از بدى ها منع مى کند. بنابراین اگر عقل در تشخیص نیک و بد دچار اشتباه شود، وجدان هم به دنبال او گمراه خواهد شد!
براى روشن شدن این موضوع به مثال زیر توجه فرمایید:
بسیار اتفاق افتاده که طرفداران دو مسلک (اعم از دانشمندان، مخترعان، نویسندگان، سیاستمداران، ارتش و...) در برابر یکدیگر صف آرایى مى کنند. جنگ هاى سرد و گرم شروع مى شود. ممکن است عده زیادى از طرفین ایمان واقعى به هیچ یک از این دو مسلک نداشته باشند و تنها شرایط زندگى و منافع شخصى، آنها را به همایت یکى از دو طرف وا داشته باشد، ولى به طور مسلم در میان صفوف هر دو طرف، افرادى یافت مى شوند که به مسلک خود ایمان دارند و به همین دلیل به حمایت آن برخاسته و از آن دفاع مى کنند.
بدیهى است که وقتى طرفین به جان هم مى افتند، به کشتن و نابود کردن یکدیگر افتخار مى کنند و چنین به نظر مى رسد که نه تنها وجدان هر دو طرف هم از این عمل راضى است، بلکه به خود مى بالند و این اعمال را قدمى در راه خدمت به جهان بشریت مى دانند! در حقیقت وجدان این دو گروه در دو راه متناقض سیر مى کند و دو حکم مخالف یکدیگر صادر مى نماید و به همین دلیل وجدان هر دو آسوده است.
چرا چنین جریانى پیش آمده؟ براى اینکه وجدان هر یک تابع تشخیص عقل اوست و به طور مسلم عقل و فکر یکى از طرفین (یا هر دو) دچار اشتباه شده، اما همین اشتباه فکرى، وجدان را هم ـ که یک قدرت اجرایى است ـ به گمراهى کشانیده است!
