گر چه وجدان بیدار در وجود ما یک عامل مؤثر معنوى است و مى تواند اعمال ما را تا حدودى کنترل کند، ولى آن چنان که باید باشد نیست.

بلکه بسیار اتفاق افتاده که در کشاکش وجدان و سایر امیال و غرایز (خودخواهى، جاه طلبى، شهوت جنسى، مال پرستى، و....) وجدان شکست خورده و مجبور به عقب نشینى شده است. 12

وجدان جوانى که بر اثر طغیان غریزه جنسى به ناموس دیگرى تجاوز مى کند، مرده نیست. چه بسا وجدان زنده و بیدارى هم دارد، اما نیروى غریزه جنسى او بیش از نیروى وجدان بوده است.

افرادى که براى اندوختن ثروت هاى بى حساب، دست به تقلّب و تزویر در تمام نیازمندى هاى مردم (انواع دارو، اوراق بهادر تقلبى و...) مى زنند و از این راه جان عده اى را به خطر مى اندازند، ممکن است وجدان هم داشته باشند، ولى مسلماً یک وجدان شکست خورده که در برابر علاقه مفرط به ثروت، عقب نشینى مى کند.

شاید بعضى از رجال سیاسى سراسر دنیا ـ که در بسیارى از موارد تمام اصول اخلاقى و انسانى را زیر پا مى گذارند ـ در مواقع عادى، وجدان نسبتاً بیدارى داشته باشند، اما جاه طلبى مفرط و علاقه زیاد به حفظ موقعیت در آنها چنان نیرومند است که قوى ترین وجدان ها را به زانو در مى آورد! خلاصه اینکه: همواره یک کشمکش دائمى در میان وجدان و سایر احساسات و امیال و غرایز وجود دارد، گاهى پیروزى با وجدان است و در بسیارى از اوقات با نیروهاى مخالف. بدیهى است موارد شکست وجدان در افرادى که بهره کافى از تربیت ندارند، بسیار زیاد است و در افراد تربیت یافته کمتر.

تا اینجا مطالب مختلفى براى شناسایى وجدان گفته شد و به مقدار کافى به موقعیت وجدان و چگونگى تأثیر این نیروى مرموز آشنا شدیم. اکنون به اصل مطلب باز مى گردیم و ببینیم که آیا نیروى وجدان مى تواند جاى خالى نیروى مذهب و تعلیمات پیامبران را پر کند یا خیر؟