وجدان در برابر کسانى که از فرمان او سرپیچى مى کنند، کارى جز سرزنش و ملامت از او ساخته نیست. درست است که گاهى این سرزنش ها در افرادى که وجدان فوق العاده قوى دارند و جنایت هولناکى مرتکب شده اند، به اندازه اى شدید است که ممکن است آنها را دیوانه یا بیمار کند تا آنجا که براى رهایى از شکنجه و فشار وجدان دست به انتحار بزنند، امّا این امور به ندرت واقع مى شود و جنبه استثنایى دارد. شاید از میان صدها گناهکار ما یک نفر را هم نتوان پیدا کرد که فشار شکنجه وجدان در آنها تا این اندازه شدید باشد، به خصوص در مورد خلافهاى کوچکتر این موضوع بسیار کم است. خلاصه اینکه: مجازات وجدان به قدرى ملایم است که براى اکثر مردم قابل تحمل مى باشد!
همچنین وجدان در برابر کارهاى نیک و نمى تواند پاداشهاى قابل توجهى بده! و جز همان احساس آرامش روحى ـ که هنگام انجام وظایف و کارهاى نیک ایجاد مى شود و براى اکثر مردم زودگذر است ـ نمى توان پاداش دیگرى از او انتظار داشت.
باز باید در اینجا افرادى که وجدان فوق العاده حساس و قوى دارند و احیاناً ممکن است این آرامش خاطر و آسودگى وجدان را بر تمام پاداش ها مقدم دارند، مورد بحث خود قرار نمى دهیم، زیرا در اینگونه بحث هاى اجتماعى، حکم بر روى اکثریت افراد اجتماع است و افرادى آن چنانى، بسیار نادر و کمیاب اند.
اما عقاید مذهبى (ایمان به خدا و روز جزا، سعادت جاودانى و کیفرهاى سخت و دردناک) ـ که از آثار تعلیمات انبیا است ـ بزرگ ترین ضمانت اجرایى براى دستورها و قوانین مذهبى محسوب مى شوند.
کسى که معتقد به این باشد که: پروردگار جهان از اسرار درون و برون هر کس و از همه چیز و همه جا با خبر است، کوچکترین حوادث این جهان بر وى مخفى نمى ماند، بر همه چیز تواناست، هیچ چیز در برابر قدرت او مشکل نیست، ، پاداش او فوق العاده زیاد و بهشت برینش جاودانى و مرکز تمام خواستنى هاست، مقام قرب و نزدیکى به ذات پاک او عالى ترین لذت معنوى است و مجازات او دردناک، جانفرسا و در حساب اعمال، باریک بین و سختگیر است ، تأثیر این اعتقاد در وجود انسان بسیار بیشتر از تأثیر وجدان و پاداش و کیفر اوست و این یک حقیقت غیر قابل انکار است.
به همین دلیل بارها شده است که وجدان در برابر قدرت شهوات و غرایز شکست مى خورد و عقب نشینى مى کند، در حالى که ایمان به خدا و روز جزا باعث مى شود که در برابر آن مقاومت کرده و پیروز گردد. این موضوع نمونه هاى زیادى در تاریخ زندگى مردان و زنان با ایمان دارد که فرصت شرح آن نیست و در زندگى روزانه خود نیز نمونه هایى از آن را دیده ایم.
از مجموع این بیانات چنین نتیجه گرفته مى شود که: قدرت اجرایى وجدان قابل مقایسه با قدرت اجرایى ایمان و عقاید مذهبى نیست.
