در حقیقت کسانى که مدعى جانشینى وجدان به جاى مذهب هستند، هیچ کدام را به طور کامل نشناخته اند! به عبارت دیگر: نه موقعیت فردى و اجتماعى مذهب را ارزیابى کرده اند و نه حدود تأثیر وجدان را.
با توجه به نکاتى که درباره ماهیت وجدان و قلمرو حکومت آن گفته شد، احتیاج چندانى به دلیل دیگرى براى اثبات این موضوع نداریم، ولى چون موضوع مهم و قابل توجهى است، خوب است که در این باره، بحث و دقت بیشترى شود. در بخش اوّل کتاب، هدف بعثت پیامبران را در سه قسمت (تعلیم، تربیت و اصلاح قوانین اجتماعى) خلاصه کردیم و به طور مشروح درباره هر یک از این سه قسمت بحث شد.
حال باید از کسانى که مى گویند: وجدان مى تواند جانشین مذهب شود، سئوال کرد که: منظور شما کدام یک از سه پرسش زیر است؟
1ـ آیا وجدان مى تواند در نقش یک معلم بزرگ آسمانى قرار گیرد و علومى را ـ که براى سعادت فردى و اجتماعى ما لازم است و از طریق مطالعات عادى نمى تواند آن را دریافت ـ به ما بیاموزد؟
2ـ آیا وجدان مى تواند به عنوان یک مربى کامل، خالى از گونه لغزش، گناه و خطا،ما را تربیت کند و در اصول اخلاقى، راهنماى ما باشد؟
3ـ آیا وجدان مى تواند اصول قوانین اداره اجتماع را به ما تعلیم دهد و قوانین موجود را اصلاح کند؟ به طور مسلم، پاسخ سئوال اول، منفى است، زیرا همان طور که قبلا گفته شد، وجدان جنبه تعلیمى ندارد، بلکه باید در قضاوت هاى خود از تشخیص عقل استفاده کند، به همین جهت اگر عقل در تشخیص مطالب، دچار گمراهى و اشتباه شود، وجدان نیز به تبع آن گمراه خواهد شد، با این حال چگونه وجدان مى تواند در مورد حقایقى که عقل از درک آن عاجز است ما را راهنمایى کند؟! پاسخ سئوال هاى دوم و سوم نیز منفى است، زیرا باید مربى، جهت تأثیر گذارى، وجود کامل ترى نسبت به ما داشته باشد و با روحیات و اخلاق ممتاز خود در اعماق وجود ما نفوذ کند. روشن است که این کار از وجدان ساخته نیست. همچنین وجدان نیز ناچار است که در تشخیص اخلاق نیک و بد، متکى به تشخیص عقل باشد و از این رو امکان همه گونه گمراهى درباره او مى رود. با این حال چگونه مى تواند رهبر اخلاق شود؟
این هم مسلّم است که وجدان، قانونگزار نیست، بلکه تنها یک قدرت اجرایى است که همیشه به دنبال قوانین به رسمیت شناخته شده عقل و فکر انسان، قدم بر مى دارد و یا اینکه شبیه یک قاضى است که باید هنگام قضاوت، طبق قوانین و مقررات تدوین شده قبلى، حکم کند. با توجه به آنچه که در بحث لزوم بعثت و نقش پیامبران در موضوعات تعلیم، تربیت و قانونگزارى گفتیم و مقایسه دقیق آن با آنچه در باره حدود فعالیت و تأثیر وجدان گفته شد، به خوبى روشن مى شود که وجدان نیم تواند، در هیچ یک از این سه قسمت، جانشین بعثت پیامبران باشد. ولى باید متذکر شد که وجدان با مذهب یک وجه مشترک دارد و آن موضوع «نظارت در اعمال و رفتار»
ماست که در تربیت و اصلاح عمل انسان مؤثر است. اما ما ثابت مى کنیم که فعالیت وجدان در این قسمت، بسیار ضعیف تر از تأثیر و نفوذ مذهب است.
