* در هیچ یک از حیل ربا قصد وجود ندارد. * این کلاههائى را که ما خیال مى کنیم بر سر قوانین اسلام مى گذاریم در واقع بر خود مى گذاریم و خبر نداریم! *وجدان عمومى جامعه دلیل بر این است که «حیل ربا» در ماهیّت احکام و موضوعات آنها کمترین تغییرى ایجاد نمى کند. در بحث گذشته دیدیم که رباخواران طرفى براى فراى از ربا اندیشیده اند که هم سود پول خود را مى توانند تا آخرین ریال! و بدون کمترین گذشت! دریافت دارند،و هم ظاهراً در خط اسلام و خط قرآن باشند. و نیز دیدیم که این حیله ها از نظر فقه اسلامى بى اعتبار است و آن چه فقهاى بزرگ اجازه داده اند ارتباطى با آنچه محلّ بحث ماست ندارد. اکنون به قسمت دیگر این بحث یعنى «بعد اجتماعى و فلسفى آن» مى پردازیم: در اینجا توجّه به چند نکته اساسى ضرورت دارد: