سخن از طرق کنترل غول ثروت در جامعه انسانى از دیدگاه اسلام بود، و از نخستین گام، یعنى مبارزه با رباخوارى، شروع کردیم، همان ربا و بهره پول که مانند موریانه ریشه اقتصاد سالم را مى خورد و نابود مى کند و به جاى آن یک اقتصاد نامتعادل و توأم با استثمار و ظلم و فسادبه وجود مى آورد.
اکنون براى درک دیدگاه اسلام نظرى به بخشى از آیات و روایات الهم آفرینى که در این زمینه وارد شده است مى افکنیم تا نظر اسلام را توأم با بیان فلسفه این حکم از درون آنها استخراج کنیم.
قبلا ذکر این نکته کاملا ضرورى است که در عصر ظهور اسلام آن چنان مردم جاهلیّت در لجنزار ربا خوارى و عوارض ناشى از آن فرو رفته بودند که جاى براى تحریم دفعى آن نبود و همان گونه که روش اسلام است در مواردى که آلودگى فوق العاده زیاد مى باشد نخست اخطار مى کند، بعد به اخطار شدیدتر و شدیدتر متوسّل مى گردد. و سپس نهى صریح و تحریم مطلق را بیان مى دارد تا کاملا حکم خدا جا بیفتد، و راسخ و ریشه دار گردد.
در سوره روم آیه 39 که نخستین زنگ خطر در زمینه رباخوارى بصدا درآمده چنین مى خوانیم:
و ما آتیتم من رباً لیربوا فى اموال الناس فلا یربو عندالله و ما آتیتم من زکاة تریدون به وجه الله فاولئک هم المضعفون:
«آنچه را از ربا به عنوان زیادى در اموال مردم مى پردازید سبب زیادت (مقام و مرتبه) در پیشگاه خدا نخواهد بود امّا آنچه را به عنوان زکاة براى رضاى خدا مى پردازید آنها اموال شما را در حقیقت چند برابر مى کند».
این در حدود یک اندرز و اخطار است.
2ـ در سوره نساء در آیه 160 ـ 161 مى فرماید چهار چیز سبب شد که ما «طیبات» را بر قوم یهود تحریم کنیم; ستمگرى، بازداشتن مردم از راه خداوند، رباخوارى و خوردن مال مردم از طریق باطل (فبظلم من الذین هادوا حرمنا علیهم طیبات احلت لهم و بعدهم عن سبیل الله کثیرا و اخذهم الربا و قدنهوا عنه و اکلهم اموال الناس بالباطل).
تحریم «طیبات» (پاکیزه ها) ظاهرش اشاره به بعضى از انواع گوشت حلال است که بعنوان مجازات بر یهود تحریم شد، و اما باطنش شاید به معنى وسیعترى است، به یک زندگى پاکیزه، اقتصاد پاکیزه، و خلاصه جامعه پاکیزه و توأم با اقتصاد سالم است.
3ـ در سوره آل عمران آیه 130 لحن سخن داغتر شده است و نوعى از ربا که در آن زمان رائج بوده، «رباى مضاعف» (رباى اصل و فرع) صریحاً مورد نهى قرار گرفته است.
یا ایها الذین آمنوا لا تأکلوا الربا اضعافاً مضاعفه و اتقوا الله لعلکم تفلحون) و باین ترتیب ترک این نوع ربا وسیله اى براى رسیدن به فلاح و رستگارى فرد و جامعه معرفى شده است.
4ـ سرانجام در سوره بقره در آیه 278 و 279 تحریم قاطع و نهى صریح با عبارات کوبنده اى بیان شده است یا ایها الذین آمنوا اتقوا الله و ذروا ما بقى من الربا ان کنتم مؤمنین فان لم تفعلاو فاذنوا بحرب من الله و رسوله فان تبتم فلکم روؤس اموالکم لا تظلمون و لا تظلمون:
«اى مؤمنان تقوا پیشه کنید و آنچه از ربا باقیمانده است رها سازید اگر راستى ایمان دارید و اگر چنین نکنید خداوند و پیامبرش بشما اعلام جنگ مى دهد و اگر توبه کنید اصل سرمایه هاى خود را مى توانید دریافت کنید که نه ظالم باشید و نه مظلوم»!
تعبیر به «اعلان جنگ» در قرآن مجید تنها درباره همین گناه کبیره آمده است، و این دلیل بر آن است که این گناه داراى خصوصیتى است که در سایر گناهان نیست،چرا که جنگ با بندگان خدا و مستضعفان است، و جنگ با آنها در واقع جنگ با خداست!
عجیب این که در آیاتى که قبل از این آیه در سوره بقره آمده، رباخواران، به یک بیمار روانى تشبیه شده اند که قادر بر حرکت نیست و نمى تواند بر روى پاى خود به ایستد.
این معنى یا اشاره به وضع آنها در زندگى این جهان است و یا در رستاخیز که آن هم نتیجه و بازتاب اعمال این جهان محسوب مى شود، و در هر حال نشان مى دهد که آنها همچون کسانى هستند که هرگز نمى توانند تعادل خویش را حفظ کنند، حتماً باید همچون زالو خون دیگرى را بمکند و از دسترنج دیگرى دزدى کنند، و در نتیجه تعادل اقتصادى را با جنون ثروت بهم مى زنند که نتیجه اش سرانجام دامان خود آنها را نیز خواهد گرفت و به دیار عدم خواهد فرستاد. و باز جالب اینکه در ذیل همان ایه خداوند مجازاتى براى آنها تعیین کرده که مخصوص کافران است مى فرماید: «هر کس بعد از موعظه و اندرز الهى باز این عمل را تکرار کند از اصحاب دوزخ است و در آن جا جاودانه خواهد ماند»! و من عاد فاولئک اصحاب النار هم فیها خالدون.
آیا این دلیل بر آن نیست که ربا خوارى تدریجاً ایمان انسان را چون موریانه مى خورد و سرانجام شخص رباخوار بى ایمان از دنیا مى رود؟!
در متون احادیث اسلامى نیز در مورد رباخوارى بحثهاى فراوانى دیده مى شود که چند نمونه آن را از نظر مى گذرانیم.
1ـ در حدیثى مى خوانیم فى الفاظ رسول الله الموجزة التى لم یسبق الیها، شر المکاسب کسب الربا) «از سخنان کوتاه و پر معنى رسول خدا(صلى الله علیه وآله) که پیش از او کسى این چنین نفرموده، این است که «بدترین درآمدها درآمد ربا است».
یعنى از نظر پیامبر اسلام(صلى الله علیه وآله) رباخوارى از همه شغلها و درآمدهاى نامشروع کثیف تر و ننگین تر و آلوده تر است و اگر وسعت کلمه همه را در نظر بگیریم خواهیم دید این گونه درآمد تا چه حد کثیف و منفور است.
2ـ امام صادق(علیه السلام) در حدیثى مى فرماید: اذا اراد الله بقوم هلاکاً ظهر فیهم الربا.
هنگامى که خداوند بخواهد جمعیتى را نابود کند در آنها ربا آشکار مى شود.
مفهوم این سخن آن است که قدرت تخریبى ربا تا آن حد زیاد است که مى تواند جامعه اى را به نابودى بکشاند.
در روایت دیگرى مى خوانیم کسى که کمترین مقدار از اموال ربا نزد او باشد همیشه به لعنت خدا و فرشتگانش گرفتار خواهد بود (لم یزل فى لعنة الله و الملائکة ما کان منه عنده قیراط).
کوتاه سخن این که موضع گیرى اسلام در برابر مسأله ربا آن چنان صریح و قاطع و آشکار است که جاى هیچ گونه تردید و شک و شبهه براى هیچ کس باقى نمى گذارد که یک جامعه اسلامى مادام که از رباخوارى به شکل فردى و جمعى پاکسازى نشده جامعه اسلامى به معنى واقعى نخواهد بود.
