حتى مسائل اخلاقى نیز به مقدار قابل ملاحظه اى تحت تأثیر عوامل اقتصادى قرار دارند، ممکن است این سخن براى بعضى از علماى اخلاق گران آید که اینگونه مسائل معنوى چه ارتباطى مى تواند با مسائل اقتصادى داشته باشد؟
ولى با توجّه به این نکته تجربى و حسى که «نگهدار مبانى اخلاقى همچون شهامت، صراحت، مناع طبع، راستگوئى، امانت، و استقلال شخصیت، براى یک انسان گرسنه کار بسیار دشوارى است» جاى هیچگونه شگفتى باقى نمى ماند.
نمى گویم یک انسان گرسنه حتماً گرفتار دروغ و تزویر و تقلب مى شود و الزاماً ایمان خود را از دست مى دهد، امّا مى گویم زمینه ابتلاى به این انحرافات اخلاقى، در انسانهاى گرسنه بسیار آماده تر است; و این یک امر حسى و تجربى است.
همچنین جاى شک نیست که نیازهاى مادى و فقر اقتصادى، انسان را به کارهاى زشتى همچون چاپلوسى و تملق، ثناخوانى افرادى که شایسته سرزنش اند، و عیب جوئى از آنها که لایق ستایشند، تشویق مى کند.
و نیز یک ملت گرسنه را خیلى آسانتر مى توان به دم استعمار افکند، و راحت تر مى توان زنجیره هاى اسارت و بردگى را بر دست و پایش نهاد، و همه اموال و ذخائر و افتخاراتش را بر باد داد، چرا که گاهى بر اثر گرسنگى حتى توانائى فریاد کشیدن را ندارد!
کوتاه سخن این که بحث از اهمیت مسائل اقتصادى براى «ماده گرایان» بحثى زاید است چرا که آنها اقتصاد را همه چیز و همه چیز را در آن مى بینند، و براى آنها که به انسان از دو جنبه جسم و روان ماده و «معنى» مى نگرند، نیز اهمیت مسأله روشن است. به دلیل این که حداقل، یک بعد وجود انسان که بعد مادى باشد با آن پیوند نزدیک دارد، پیوندى که به خاطر ارتباط جسم و جان، روى بعد دوم (بعد معنوى) نیز اثر مى گذارد.
بنابراین نادیده گرفتن مسائل اقتصادى مساوى است با نادیده گرفتن نیمى از وجود انسان، که از نیم دیگر جدا نیست!
