اسلام هیچ بهانه اى را براى فرار از زیر بار تلاش و کوشش و کار نمى پذیرد. براى به ثمر رسیدن انقلاب همه باید کار کنند و همه باید در این رستاخیر بزرگ شرکت جویند هر کس در مسیر خود.
گفتیم «کار» یک جهاد بزرگ اجتماعى و مذهبى است، این بحثى است که قبلا پیرامون آن سخن گفته ایم و تأکید اسلام را روى این مسأله حیاتى و بنیادى دانستیم.
در این جا یک سؤال مهم پیش مى آید که ایا این برنامه حرکت آفرین اسلامى با دستورهائى همانند «زهد» و «توکل» و «پرهیز از آرزوهاى دراز» و «بى اعتنائى به دنیا» که در آیات و روایات دینى ما توصیه شده تضاد ندارد؟ جاى این هست که افرادى بگویند ما وقتى این آیات و روایات را مطالعه مى کنیم از کوشش و کار و فعالیت دلسرد مى شویم مبادا دنیاپرست باشیم، و در صف دنیاپرستان قرار گیریم.
حقیقت این است که بروز اینگونه تضادها. همه به خاطر این است که متأسفانه یک فرهنگ جامع و مدون اسلامى که قابل استفاده عموم باشد و این مفاهیم را یک یک بررسى کند در دست نداریم.
این مفاهیم (زهد و توکل و طول امل و مانند آنها ...)
چنانکه در بحثهاى مربوط به انگیزه پیدایش مذهب نیز گفته ایم آنچنان مسخ و تحریف گشته و آمیخته با سلیقه هاى شخصى کوته بینان شده که چهره سازنده آنها در اذهان عمومى بکل دگرگون گردیده است، و بسیارى از مردم به ظاهر مسلمان این مفاهیم را پوشش قرار داده اند براى نارسائیها و تنبلیها و کوته نگریهاى خود. ولى پیدا کردن مقصود اصلى بنیانگذار اسلام در این مسائل براى آنها که وقاع بینند کار مشکلى نیست.
مثلا هنگامى که به این روایت برخورد مى کنیم که «متوکلان واقعى کشاورزانند»
فوراً مى فهمیم که توکل به معنى وادادگى و بیحالى و رها کردن تلاش و کوشش نیست چرا که گروه کشاورزان از فعالترین و زحمتکش ترین قشرهاى جامعه اند.
و یا هنگامى که در داستان غزوه «حمراء الاسد» مى خوانیم بعد از جنگ احد که ارتش اسلام شدیداً آسیب دید، براى خنثى کردن ضربه دوّم دشمن به مقابله و تعقیب با آنها برخاست، و همه حتى مجروحان جنگ احد در این مبارزه شرکت کردند، و براى این که نشان دهند تا آخرین قطره خون آماده فداکارى هستند گروهى از کسانى را که در احد زخم برداشته بودند در پیشاپیش صفوف قرار دادند.
قرآن مجید این لشکر را با این تعبیر مى ستاید که آنها نه تنها از تهدید دشمن نهراسیدند بلکه ایمانشان افزون شد و گفتند توکل بر خدا است خدا ما را کافى است و او بهترین وکیل است» (سوره آل عمران، آیه 173).
با توجّه به اینگونه تعبیرها مى توان روح «توکل» که همان «دلگرمى به لطف خدا در عین تلاش و کوشش مستمر و مداوم است، پى برد.
و یا اینکه هنگامى که مى بینیم على(علیه السلام) با این که در مرکز حکومت، و در قلب اجتماع و در میان امواج خروشان زندگى قرار گرفته بود مردم را تشویق به زهد مى کرد. در مى یابیم که زهد به معنى بیگانگى و دورى از اجتماع و کار و فعالیت نیست. بلکه به معنى عدم اسارت در چنگال مال و مقام است.
به معنى انزوا و گوشه گیرى نیست، بلکه به معنى استقلال روحى و عدم وابستگى و سرسپردگى در برابر مادیات است.
و نیز هنگامى که مى بینیم در روایات اسلامى «حرص و طول امل» از اسباب و عوامل فراموش کردن دادگاه عدل الهى در جهان دیگر معرفى شده، مى فهمیم که نظر محکوم کردن کار دنیاپرستانى است که براى انداختن ثروت همه مفاهیم انسانى را فراموش مى کنند و هیچ قید و شرطى براى آن قائل نیستند.
مثال روشنى براى این موضوع داریم: ما در منابع مختلف اسلامى احادیثى تحت عنوان «الاجمال فى طلب الرزق» (رعایت اعتدلال در تلاش براى معاش) مى بینیم که به مسلمانان توصیه مى کند در تحصیل مال حریص نباشند، و زیاد دست و پا نکنند.
ولى دقّت در خود این روایات نشان مى دهد که هدف نهائى چیست؟
در یکى از این احادیث که از پیامبر(صلى الله علیه وآله) نقل شده مى خوانیم او در یکى از خطبه هاى خود در حجة الوداع (آخرین حج) فرمود اتقوا الله واجملوا فى الطلب و لایحملنکم استبطاء شیئى من الرزق ان تطلبوه من غیرحله» پرهیزگارى پیشه کنید و در طلب روزى حریص نباشید و تأخیر آن، شما را به جستجو از طریق نامشورع نیفکند»!
این سخن روشنگر هدف نهائى اینگونه احادیث است که جمعى آزمند و حریص براى توسعه زندگى دست به تجاوز و غصب حقوق دیگران زده و از عناوینى همچون «تأمین آینده» دستاویزى براى ثروت اندوزى و ساختن «کنزها و گنجها» مى تراشند. و یا دیر و زود شدن درآمد مادى را مجوزى براى گام نهادن در طرق نامشروع مى پندارند.
اسلام همه این افراد به خویشتن دارى و تسلط بر هوسهاى سرکش و رعایت اصول عدالت و تقوى دعوت مى کند واز دستورات گذشته همانند ترمزى براى کنترل تندروها و خودپرستها که متأسفانه تعداد آنها در همه جوامع زیاد است، و هم امروز چهره جهان انسانیت را فوق العاده زشت و ننگین ساخته اند، استفاده مى کند.
از همه اینها گذشته کار دو جنبه دارد جنبه فردى که منشاء درآمد شخصى است و جنبه اجتماعى که باعث پیشرفت و حرکت جامعه است.
صفات نکوهیده اى که در بالا از آن یاد شده همه مربوط به جنبه هاى فردى کار است، یعنى تلاش و فعالیت را وسیله استثمار و بهره کشى از دگران قرار دادن، و از آن به عنوان حربه اى براى خود خواهى استفاده کردن و یا لااقل تنها به فکر خویشتن بودن.
امّا کارى که در خدمت جامعه و در مسیر منافع اجتماع است نه مخالف «زهد» و «توکل» است نه دلیل بر «حرص و آزمندى» و «طول امل» و نه «دنیاپرستى» است، بلکه عین زهد و توجّه آخرت است و عین عبادت و قرب به خدا است.
اگر کسى به شما گفت من کار نمى کنم مبادا دنیا پرست باشم، فوراً به او بگوئید: برو براى رفاه مردم کار کن و در برابر کار چیزى مخواه! تا روشن شود اینها بهانه براى فرار از کار و کوشش است، نه زهد و بى اعتنائى به دنیا.
مخصوصاً امروز ما در لحظات حساسى از تاریخ خود زندگى مى کنیم که اگر این جهاد بزرگ اسلامى یعنى کار را در تمام سطوح زنده نکنیم ممکن است تمام ثمرات انقلاب ما به خطر بیفتد.
امروز همه مسلمانان جهان باید آستین بالازنند، همه قشرها باید براى تداوم حرکت انقلابى به این پیکار بزرگ بپردازند. در غیر این صورت چنان ضربه اى بر پایه هاى استقلال ما وارد خواهد شد که جبران آن میسر نیست.
