آقاى فاضل: مقدمتاً باید قدرى به عقب برگردیم و پرونده تصوّف را در طول تاریخ ورق بزنیم... واقعاً تصوّف از اسلام زاییده شده، یا از اسلام بیگانه است؟ البتّه وقت به ما اجازه نمى دهد چندان در اینجا سخن بگوییم، زیرا تاریخ تصوّف خود بحث جداگانه و مفصّلى دارد که از حوصله ما خارج است با این حال از بیان اجمالى مطلب ناگزیریم.
ریشه تصوّف که یک نوع طرز فکر افراطى است نه تنها در اسلام، بلکه در مزارع همه ادیان جهان روییده است، هر جا با یک برگو سازى و به یک نام و آواز...(1) باید دانست که این روش پیش از اسلام، بلکه قبل از مسیح جلوه گرى ها داشته، اینکه وطن اصلیش هندوستان یا مصر یا ایران یا جاى دیگر بوده، در آن بحث است:
1. دسته اى گفته اند: تصوّف عکس العملى است که فکر آریایى ایرانى در مقابل اسلام به وجود آورد و این نتیجه کشمکش هاى فکرى بین ایرانیان و عرب بوده که تصوّف را پدید آورد.(2)
در مقدّمه نفحات مى نویسد: روح ایرانى در طریقت در اوج عظمت خود جلوه کرد و چنانکه دلاوران ایرانى استقلال سیاسى ایران را به نیروى بازو و ضربات شمشیر حفظ کردند، عرفاى بزرگ ایرانى با نیروى عرفانى ملکوتى خود، اصالت نژاد و آزادى و وسعت اندیشه و روح ایرانیان را در برابر اسلام عربى باقى نگاه داشتند... به خصوص که پیروان نخست این مسلک ایرانیانى از قبیل حسن بصرى و معروف کرخى بودند، روشن مى شود که ایرانیان سلسله جنبانان تصوّف اسلامى بوده اند، به ویژه اینکه محلّ ظهور این مسلک شهر بغداد بوده است.(3)
2. برخى محقّقان به علّت شباهتى که در غالب مسائل بین تصوّف اسلامى و برخى فرق هندى است، تصوّف را زاییده افکار هندویان شمرده اند.(4)
3. جماعتى برآنند که تصوّف اسلامى ناشى از افکار فلسفى است خصوصاً فلسفه نو افلاطونى، چرا که بین فلسفه اشراق و تصوّف شباهت هاى بسیارى است. افزون بر این، تاریخ نشان مى دهد که فلسفه یونان قبل و بعد از اسلام در آسیاى غربى شیوع یافته است.(5)
بر این اساس، «فلوطین» را پدر تصوّف مى نامند، زیرا آراءِ او با روش هاى تصوّف ممزوج است.(6)
4. دسته اى سرچشمه تصوّف را مسیحیّت و رهبانیّت شمرده اند.
5. و دسته اى دیگر منبع بزرگ تصوّف را افکار بودایى دانسته اند.(7)
در تاریخ فلسفه(8) مى نویسد: حق این است که تصوّف از دیرزمانى در هند و مصر حکمفرما بوده و مذهب بودا در هندوستان یک مذهب فلسفى است، زیرا متّکى به اصول عرفانى است. مذهب «مانى» هم در ایران خالى از اصول عرفانى نبوده.
بارى تصوّف اسلامى تصوّفى است که برخى اصول آن در قدیم از هندوستان گرفته شده و بعضى از مسیحیّت که آن هم متأثّر از مکاتب هند است و بخشى از نظریّات افلاطونیان جدید و فیثاغورث اخذ شده و از ترکیب این مذاهب و عقاید مذاهبى بهوجود آمده است.

 (1). استوارنامه، ص 6.
(2). تاریخ تصوّف، ص 3.
(3). تاریخ فلسفه، ص 55.
(4). تاریخ تصوّف، ص 3.
(5). همان.
(6). زهد و تصوّف، ص 51.
(7). تاریخ تصوّف، ص 4.
(8). تاریخ فلسفه، ص 54.