نتیجه بحثهاى گذشته این است که :

   حیله هاى فرار از ربا اقسام متعدّدى دارد; بعضى از آنها جایز، و برخى دیگر نادرست مى باشد. آن اقسام عبارتست از :

   1 ـ حیله هایى که قصد جدّى در آن نیست، مثل ضمیمه کردن یک دستمال به وام، و فروش آن به چندین برابر قیمت واقعى ! چنین حیله هایى مشروع نیست.

   2 ـ حیله هایى که عقلا آن را سفیهانه مى شمارند، هر چند قصد جدّى هم فرضاً در آن تصوّر گردد. این قسم نیز باطل است.

   3 ـ حیله هایى که قصد جدّى در آن وجود دارد، و سفهى نیز نمى باشد; امّا محتوى و فلسفه حرمت ربا در آن کاملاً مشهود و موجود است. یعنى تمام زیانهاى رباخوارى که در روایات آمده در آن وجود دارد. مانند آنچه در گروه اوّل و دوّم روایات قول مشهور گذشت. این قسم نیز باطل است.

   4 ـ مواردى که شکل عقلایى دارد، و صورت سازى نیست، مانند دو معامله مستقل که هیچ ارتباطى با هم نداشته، و هر دو جدّى و عقلایى باشد، و در واقع حیله به معناى منفى آن نیست; بلکه نوعى چاره جویى عاقلانه است. این نوع حیله جایز مى باشد.

   در پایان از خداوند حکیم مى خواهیم که ما را در راه شناخت صحیح و دقیق قوانین و احکام الهى، و سپس پاسدارى و عمل به آن، موفّق بدارد.

   ضمناً مباحث مذکور فشرده اى از مباحث مشروح حیله هاى فرار از رباست، که در کتاب «بررسى طرق فرار از ربا» به شکل مبسوط مورد بحث قرار داده ایم. کسانى که طالب تحقیق بیشتر در این موضوع هستند، به کتاب مزبور مراجعه کنند.