«حیل» جمع «حیله» از مادّه «حول» به معناى تغییر و دگرگونى است.
جمله معروف :
«یَا مُحَوِّلَ الْحَوْلِ وَالاَْحْوالِ، حَوِّلْ حَالَنَا اِلى اَحْسَنِ الْحَالِ; اى دگرگون کننده سال و زمانها و حالات انسانها ! حال ما را به بهترین حالات تغیر ده، و به احسن حالات دگرگون ساز» به همین معنا است. اگر سال را هم عرب «حول» مى گوید به همین اعتبار است; زیرا تحوّل ودگرگونى به وجود آمده، وسال گذشته تبدیل به سال جدید شده است.
نتیجه این که ریشه اصلى «حیله» در لغت، تغییر وتحوّل ودگرگونى است.
معناى دوّم : بسیارى از لغات و کلمات در عربى، و حتّى فارسى، به مرور زمان معناى دیگرى، غیر از معناى اوّل، پیدا کرده است، بلکه گاه چندین معناى جدید به وجود مى آید، معنى دوّم، سوّم، چهارم و گاه بیشتر.
کلمه حیله نیز چنین سرنوشتى دارد. بر اثر مرور و گذشت زمان معناى دوّمى نیز پیدا کرده، وآن عبارت است از : «رسیدن به یک مسأله از راه اسباب وعلل خفیّه وپنهانى» و این همان چیزى است که در فارسى به آن «چاره جویى» گفته مى شود.
متخصّصین علم لغت تصریح مى کنند که حیله به این معنا، هم معناى سلبى دارد، و هم جنبه ایجابى; و به تعبیر دیگر، هم چاره جویى «ممدوح» داریم، و هم «مذموم».
وبه عبارت دیگر هم حیله و چاره جویى «مفید و زیبا» متصوّر است، وهم چاره جویى «زشت». بنابراین حیله هم چاره جویى توأم با تقلّب و خباثت را شامل مى شود، و هم شامل چاره جویى صحیح و مثبت مى گردد.
نتیجه این که حیله از نظر کلّى هم بارِ مثبت دارد و هم بارِ منفى. از این رو این واژه در قرآن مجید بر ذات اقدس الهى نیز اطلاق شده است : (وَهُوَ شَدیدُ الِْمحَالِ) یعنى پروردگار اسباب خفیّه و پنهانى را از هر کس دیگر بهتر مى داند و بهتر از دیگران مى تواند براى رسیدن به مقصودش از آنها استفاده کند.
حیله هاى شرعى مورد بحث ما شامل هر دو قسم مى شود، یعنى هم از حیله هاى شرعى مثبت و صحیح بحث خواهیم کرد، و هم به حیله هاى شرعى منفى و مذموم خواهیم پرداخت.
ولى نمى توان انکار کرد که این واژه در فارسى امروز، غالباً به همان معناى منفى و مذموم اطلاق مى شود، و شاید در عربى امروز نیز چنین باشد. بدین جهت صفت «حیله گر» را براى انسانهاى حقّه باز به کار مى برند.
نتیجه این که حیله از نظر علماى اهل لغت داراى سه معنا است :
1 . هرگونه تغییر، دگرگونى وتحوّل.
2ـ رسیدن به هدف به وسیله اسباب وعلل پنهانى; چه هدف مثبت و چه منفى.
3ـ چاره جویى منفى و مذموم; همان گونه که در فارسى امروز غالباً به این معنا است.
