انسان گاهى براى یک کار انگیزه هاى متفاوتى دارد، و این انگیزه ها گاه در طول یکدیگرند و گاه در عرض یکدیگر. انگیزه هایى که در عرض یکدیگرند، در این جا محلّ بحث ما نیستند. امّا انگیزه هایى که در طول یکدیگر هستند; مثل این که براى انجام کارى انگیزه اى داریم، و براى این انگیزه داعى دیگرى وجود دارد، و براى داعى دوّم ممکن است انگیزه سومى باشد، که این سه داعى و انگیزه در طول یکدیگرند.
در عبادات نیز غالباً انگیزه هاى مختلف غیر الهى در طول انگیزه الهى دیده مى شود، وکسانى که تمام عبادات خود را به طور کامل براى رضاى خدا انجام دهند، و هیچ حاجت و درخواستى از او نداشته باشند کمیابند. یعنى کسى که مصداق این جمله حضرت على (علیه السلام)باشد :
«وَجَدْتُکَ أهْلاً لِلْعِبادَةِ فَعَبَدْتُکَ; تنها انگیزه ام از عبادت این است که تو را شایسته عبودیّت یافتم» کم یافت مى شود.
بنابراین انگیزه هاى مختلفى براى عبادت وجود دارد، که برخى از آنها مادّى و برخى هم معنوى مى باشد; و گاه انگیزه ها، مخلوطى از انگیزه هاى مادّى و معنوى است.
مثلاً شخصى که به زیارت یکى از معصومین (علیهم السلام) مشرّف مى شود، و او را براى خدا زیارت مى کند، گاه انگیزه اش نورانیّت و صفاى باطن است، ودر پاره اى از اوقات شفاى بیمارى خود یا نزدیکانش مى باشد، و گاه استمداد جستن از آن ولى الله براى شفاعت در پیشگاه خدا، جهت پرداخت بدهیهایش.
اینها همه از قبیل داعى بر داعى است، و هیچ کس نمى تواند تمام این زیارات را باطل بداند; زیرا خود شارع مقدّس و ائمّه (علیهم السلام) اینها را به ما تعلیم داده اند. خودشان نماز حاجت و نماز باران را براى رسیدن به خواسته هاى مادّى به ما آموخته اند.
بنابراین، اخذ اجرت، که در طول قصد قربت است، تضادّى با آن ندارد.
مستأجر براى تقرّب به خداوند، و به نیابت از منوب عنه نماز مى خواند، ولى انگیزه او بر این عبادت خدا، اخذ اجرت است. این ایرادى ندارد.
سؤال : در مثالهایى که ـ در بالا ـ ذکر شد، هم اصل مثال عبادت است، و هم انگیزه آن; مثلاً نماز باران هم خود عبادت است و هم انگیزه آن; چون طلب باران نوعى دعاست، و دعا نوعى عبادت است، امّا در عبادات استیجارى این گونه نیست; زیرا اخذ اجرت از مردم عبادت محسوب نمى شود، پس قیاس عبادات استیجارى به «نماز حاجت» و «استسقا» و مانند آن، قیاس صحیحى به نظر نمى رسد.
پاسخ : باید پرسید داعى و انگیزه این دعا در پیشگاه خدا چیست ؟ آیا این دعا مثلاً چیزى جز رشد زراعت و نجات گوسفندان از هلاکت و سود بیشتر از درختان میوه و امثال آن است ؟ پس داعى بر این داعى نیز امر مادّى است.
بنابراین هر دو یکسانند، و هیچ کدام اشکالى ندارد.
نتیجه این که : تصحیح عبادات از راه داعى بر داعى، از بین سه راه حلّى که جهت تصحیح قصد قربت در عبادات استیجارى ذکر شد، بهترین راه حلّ است. و ما آن را مى پذیریم.
ولى این جا مشکل دیگرى وجود دارد که استیجار در عبادات را بطور کلّى، به غیر از حج، زیر سؤال مى برد !
