مثالهاى فراوانى در باب ربا به عنوان حیله و راه چاره مطرح شده، که قسمتى از آن مربوط به رباى معاملاتى، و قسمت دیگر مربوط به رباى قرضى است. فقهاى ما هر چند هر یک از آنها را جداگانه بحث کرده اند; ولى ما چون معتقدیم دلیل و اشکال همه آنها یکى است، یک جا به سراغ ادلّه آن مى رویم.
1 ـ معروف ترین مثال حیله رباى معاملاتى، معامله یک درهم و یک دینار، در مقابل دو درهم و دو دینار است (یعنى دو جنس مختلف را با هم ضمیمه کنند) که صاحب جواهر آن را در جلد 23 مطرح نموده، و بر جواز آن ادّعاى اجماع کرده است.
2 ـ مثال دیگر انجام دو معامله مستقلّ از یکدیگر است. مثلاً اگر بخواهیم یک مَن گندم خوب را در مقابل دو مَن گندم نامرغوب بفروشیم، ابتدا یک مَن گندم خوب را به مبلغ معیّنى به مشترى مى فروشیم، سپس دو مَن گندمِ نامرغوب را از او با همان مبلغ خریدارى مى کنیم، به این طریق از آلوده شدن به ربا رهایى مى یابیم.
این طریق مخصوصاً براى طلافروشها کارساز است، و آنها را از برخى معاملات نامشروع نجات مى دهد.
3 ـ «ضم ضمیمه» از جمله حیله هایى است که براى فرار از رباى قرضى به آن متوسّل مى شوند.
توضیح این که : اگر کسى بخواهد به دیگرى وام بدهد، و سودى هم دریافت کند، و در عین حال مرتکب رباخوارى نشود، از این راه وارد مى شود : مثلاً یک میلیون تومان وام بدون هیچ سودى به متقاضى مى پردازد، ولى در کنار آن، «شىء» کم ارزشى (مثلاً یک بسته دستمال) را به قیمت گزافى به او مى فروشد، و سود مورد نظر را از این طریق به دست مى آورد. یعنى با یک قرض الحسنه و یک معامله صورى، از رباى قرضى فرار مى کند. این کار به عقیده ما نادرست است، و شرح آن خواهد آمد.
4 ـ «فروش چک» یکى دیگر از راههاى فرار از رباى قرضى است. به این معنا که اگر کسى بخواهد، مثلاً، یک صد هزار تومان وام به دیگرى بدهد، و بیست هزار تومان سود بگیرد، و در عین حال آلوده رباخوارى نگردد، یک قطعه چک صد هزار تومانى نقد را، به یک صد وبیست هزار تومان نسیه به او مى فروشد تا یک سال دیگر پرداخت کند; یعنى سود را در مقابل لاشه چک مى گیرد ! (این راه نیز چنان که خواهد آمد درست نیست).
خلاصه این که، راهکارهاى چهارگانه فوق (ومثالهاى دیگر شبیه آن، که از ذکر آن صرفنظر شد) طرقى است که براى فرار از رباى معاملاتى و قرضى ذکر شده، که بعضى قابل قبول و بعضى قابل نقد مى باشد. شرح این مطلب در مباحث آینده خواهد آمد.
