آیا از نظر شرع مقدّس اسلام تأخیر غسل و وضو، تا زمانى که وقت براى آن باقى نماند و ناچار باشد تیمّم کند، کار مشروعى است، یا این کار از اساس غیر مجاز است ؟
شاید تصوّر شود اصل حاکم در این جا برائت است; چون هر جا شک در حرمت و حلیّت کارى داشته باشیم، اصل برائت جارى است، پس تأخیر غسل و وضو تا تنگى وقت حرام نیست.
به خصوص که در شبیه این مسأله علما و فقها فتوا داده اند، و آن، شخصى است که وضو دارد، و مى تواند نمازش را با وضو بخواند، ولى خود را با مواقعه با همسر جنب مى کند، و چون آبى جهت غسل و وضو ندارد، نمازش را با تیمّم مى خواند.
همان گونه که در این جا باطل کردن وضو و سپس انجام عبادت با تیمّم جایز است، در مسأله مورد بحث نیز تأخیر نماز تا تنگى وقت، و سپس انجام آن با تیمّم جایز مى باشد.
ولى انصاف این است که تأخیر انداختن غسل و وضو تا آخر وقت بدون هیچ گونه عذر شرعى، و تبدیل آن به تیمّم در ضیق وقت حرام است; زیرا وضو و تیمّم (یا غسل و تیمّم) دو واجب تخییرى در عرض هم نیستند، بلکه در طول یکدیگر هستند. اوّل وضو یا غسل واجب است، و در صورت عدم امکان وضو و غسل، تیمّم واجب مى شود.
به تعبیر دیگر، تیمّم بدل اضطرارى وضو و غسل است; یعنى انسان تا مضطر و ناچار نشود نباید به سراغ تیمّم برود. مثل این که مولى به عبد خود بگوید : «آب خنک بیاور، و اگر ناچار شدى آب داغ بیاور.» اگر عبد آب خنک داشته باشد، آیا مى تواند آن را دور بریزد، و آب داغ بیاورد ؟ یا آب داغ براى زمانى است که واقعاً اضطرارى در کار باشد، و آب خنک یافت نشود ؟ !
اما مسأله «إجنابِ نَفْس» (یعنى انسانى که دسترسى به آب ندارد، خود را از راه مشروع جنب کند، سپس با تیمّم نماز بخواند) روایات خاصّى دارد، ونمى توانیم مسأله مورد بحث را، به آن مسأله منصوص قیاس کنیم.
اگر مى خواهید مسأله فوق را قیاس کنید، به شخصى قیاس نمایید که «در بیابان آبى براى غسل و وضو نمى یابد، و فحص و تحقیق نمى کند تا وقت ضیق شود، و در تنگى وقت تیمّم مى کند، و نمازش را مى خواند» که فقها چنین کارى را از نظر شرع جایز نمى دانند; هر چند نماز او را از نظر وضعى صحیح مى دانند.
صاحب جواهر (رحمه الله) در این زمینه مى فرماید :
«لو اخل بالطلب حتّى ضاق الوقت أخطأ لتقصیره فی الطلب الواجب علیه وصحّ تیممه وصلاته على الأظهر الأشهر بین الأصحاب، بل فی المدارک أنه المشهور وعن الروض نسبته إلى فتوى الأصحاب».
نتیجه این که تأخیر نماز تا تنگى وقت و سپس انجام آن با تیمّم شرعاً جایز نیست، و چنین شخصى مرتکب معصیت شده، زیرا با استفاده از مقدّمه حرام چاره جویى کرده است.
