اگر مکلّف نمازش را تأخیر انداخت، و در تنگى وقت، که زمان کافى براى وضو گرفتن نبود، تیمّم کرد و نماز را خواند، یا به هنگام سحر ماه مبارک رمضان غسل جنابت را به تأخیر انداخت و در تنگى وقت، که زمان کافى براى غسل نداشت، تیمّم بدل از غسل جنابت کرد و روزه گرفت، صرفنظر از این که مرتکب معصیت شده، آیا نماز و روزه اش صحیح مى باشد ؟ یا باطل است و نیاز به قضا دارد ؟
حق این است که تیمّم چنین شخصى صحیح، و نماز و روزه اش مجزى است و نیازى به قضا ندارد، زیرا اطلاقات ادلّه تیمّم شامل مورد بحث مى شود. از جمله این اطلاقات آیه ششم سوره مائده است. خداوند متعال در این آیه مى فرماید :
(وَاِنْ کُنْتُمْ مَرْضى اَوْ عَلَى سَفَر ... اَوْ لمَسْتُمُ النِّساءَ فَلَمْ تَجِدُوا ماءً فَتَیَمَّمُوا صَعیداً طَیِّباً);
اگر بیمار یا مسافر باشید... یا با زنان تماس گرفته اید، و آب (براى غسل یا وضو) نیابید، با خاک پاکى تیمّم کنید.»
جمله ى «فَلَمْ تَجِدُوا ماءً» تاب دو تفسیر دارد :
1 ـ این که هیچ گونه آبى در دسترس نباشد.
2 ـ این که آب در دسترس باشد، ولى به علّتى امکان استفاده از آب نباشد; حال یا به خاطر گرانى آب، یا ضیق وقت، یا ضرر داشتن آب براى اعضاى وضو و مانند آن.
و به تعبیر دیگر «وجدان» را در آیه شریفه به «قدرت» تفسیر کنیم. بنابراین «عدم وجدان الماء» یعنى عدم امکان استفاده از آب به هر علّت که باشد.
خلاصه این که اطلاق آیه شریفه «فَلَمْ تَجِدُوا ماءً» شامل کسى که نماز خویش را تا آخر وقت به تأخیر مى اندازد، و در تنگى وقت نماز را با تیمّم مى خواند مى شود، همان گونه که حکم اضطرار شامل کسى که خود را عمداً مضطر به «اکل میته» نموده نیز مى گردد، و خوردن میته برایش حلال مى باشد; هر چند معصیت کرده است.
و از جمله اطلاقات تیمّم در روایات، روایت معتبر زراره است. به این حدیث توجّه کنید :
«عن زراره، عن أحدهما (علیهما السلام) قال : إذا لَمْ یَجِدِ الْمُسافِرُ الْماءَ فَلْیَطْلُبْ ما دامَ فی الْوَقْتِ فَإذا خافَ اَنْ یَفُوتَهُ الْوَقْتُ فَلْیُتَمِّمْ وَلْیُصَلِّ.»
هرگاه مسافر براى وضو آب نداشت، تا زمانى که وقت نماز تنگ نشده در جستجوى آب باشد. امّا هنگامى که خوف قضاى نماز بر اثر گذشتن وقت مى رود، تیمّم مى کند و نمازش را بجا مى آورد.
آغاز روایت گر چه مربوط به بحث ما نیست، ولى ذیل آن مطلق است و شامل بحث ما مى شود. یعنى هر کسى تا آخر وقت نماز نخوانده ـ به هر علّتى که باشد ـ در تنگى وقت تیمّم کند و نماز بخواند، ونماز او صحیح است.
سؤال : اطلاقات تیمّم، از جمله آیه شریفه و روایت معتبره فوق، منصرف است به کسى که عمداً و عصیاناً نمازش را به تأخیر نیانداخته باشد. بنابراین، اگر شخصى عمداً و از روى تنبلى چنین کارى کند مشمول اطلاقات نمى شود، و دلیلى بر صحّت تیمّم او نداریم، بنابراین نمازش باطل است و باید قضا کند.
پاسخ : این انصراف، بدوى و ابتدایى است، و با اندکى دقّت و تأمّل از بین مى رود، و چنین انصرافى، همان گونه که در علم اصول فقه گفته شده، مانع از اطلاق آیه و روایت نمى گردد. و لهذا فقها گفته اند : «اگر کسى در بیابان آب نداشته باشد، و در جستجوى آب نرود تا وقت تنگ شود، و با تیمّم نماز بخواند نمازش صحیح است» و این مسأله مشهور بلکه اجماعى است. نتیجه این که هر گاه شخصى به هر علّتى نمازش را تا انتهاى وقت به تأخیر بیندازد، سپس با تیمّم نماز بخواند، معصیت کرده، ولى نمازش صحیح است.
